Η ΠΟΙΗΣΗ ΣΤΟΝ ΔΗΜΟΣΙΟ ΧΩΡΟ | ΣΚΕΨΕΙΣ ΜΕ ΑΦΟΡΜΗ ΜΙΑ "ΑΝΩΝΥΜΗ" ΔΡΑΣΗ ΣΤΟ 2ο ΛΥΚΕΙΟ ΚΑΤΕΡΙΝΗΣ | PROJECT META-ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΕΣ | DJENDA PROJECT 2024

 

Η σχέση ποιητικού και θεατρικού λόγου έχει απασχολήσει εδώ και χρόνια το «Εργαστήριό» μας. Η ποίηση πολλών Ελλήνων και ξένων ποιητών, παλαιότερων ή σύγχρονων, όπως του Σολωμού, του Σεφέρη, του Ρίτσου, του Ελύτη, του Λόρκα, του Ρίλκε κ.ά. έχει λειτουργήσει ως έναυσμα για να διερευνήσουμε τις σκηνικές δυνατότητες του ποιητικού λόγου και τα στοιχεία θεατρικότητας των ποιητικών κειμένων. Από τη δραματουργική επεξεργασία διαφόρων ποιημάτων έχουμε στο παρελθόν συνθέσει θεατρικά κείμενα, όπως το «Άστραψε ξάφνου φως» (2021), το «Project Bernarda Alba» (2023) κ.ά. Τη φετινή χρονιά (2023-24) ασχολούμαστε με το «Project Djenda», το οποίο εμπνέεται από το συνθετικό ποίημα του Οδυσσέα Ελύτη «Μαρία Νεφέλη».

    Τα στοιχεία της ελλειπτικότητας, της πολυσημίας, της μουσικότητας, της διεισδυτικότητας και της αμεσότητας της συγκίνησης και του αισθήματος, που χαρακτηρίζουν τον ποιητικό λόγο, αποτελούν αφετηρίες προβληματισμού, για τη θεατρική του μεταφορά. Με άλλα λόγια, μας ενδιαφέρει να βρούμε τρόπους μετασχηματισμού της ποίησης σε θεατρικό λόγο, κίνηση και ενσώματη έκφραση.

Ωστόσο, η μεταγραφή αυτή θέτει ενδιαφέροντα ερωτήματα, για τον ρόλο της ποίησης στην καθημερινότητά μας. Για παράδειγμα, μπορεί η ποίηση να κινητοποιήσει τους σημερινούς νέους να αναλάβουν δυναμικές και ακτιβιστικές δράσεις, που θα βελτιώσουν τη ζωή τους; Μπορεί ένα ποίημα να ανοικειώσει τον εαυτό μας από τα συμβατικά καθημερινά στερεότυπα και να τον «εμβυθἰσει» σε ανατρεπτικές πνευματικές εμπειρίες; Μπορεί, εν τέλει, η ποίηση να λειτουργήσει ως αφετηρία προβληματισμού για τις καθημερινές συμβατικές πολιτισμικές νοοτροπίες των νέων; Τα ερωτήματα αυτά προσπαθήσαμε να επεξεργαστούμε στο πλαίσιο του project “meta-τοπογραφίες”, το οποίο διερευνούσε τις δυνατότητες επιτελεστικών παρεμβάσεων και performances στον δημόσιο χώρο (το project συνεχίζεται).

    Όσο μας απασχολούσαν αυτές οι σκέψεις, είδαμε πριν από μερικούς μήνες, μια πολύ ενδιαφέρουσα δράση στο σχολείο μας (2ο Λύκειο Κατερίνης), η οποία όχι μόνο μάς προβλημάτισε, αλλά έδωσε και κάποιες απαντήσεις στα ερωτήματά μας σχετικά με την επίδραση της ποίησης στον καθημερινό δημόσιο χώρο.

Ξαφνικά, λοιπόν ένα πρωινό (29/1/2024) παρατηρήσαμε ότι σε διάφορα σημεία των διαδρόμων του σχολείου και της αυλής κάποιοι/οιες είχαν αναρτήσει πολύχρωμα φύλλα Α4, στα οποία ήταν τυπωμένα ολιγόστιχα ποιήματα και από κάτω ονόματα γνωστών ποιητών, αλλά και γνωστών τράπερς και ράπερς της μαζικής μουσικής κουλτούρας. Μετά την πρώτη έκπληξη, κάποιοι/ες από εμάς καταλάβαμε ότι η σχέση ποιήματος και ποιητή ήταν «λανθασμένη» και προφανώς αυτή η αμφισημία δεν ήταν τυχαία.

    Για παράδειγμα, είναι τελείως ειρωνικό το ασυνάρτητο δίστιχο:

Δε μ' άλλαξαν τα χρήματα, με άλλαξε η έλλειψη

βγήκα και δε λάμπεις πια, σαν έκλειψη

να το υπογράφει ο Οδυσσέας Ελύτης! Αναγνωρίσαμε ότι το δίστιχο είναι του γνωστού τράπερ Light, στο οποίο διατυπώνει την «υψηλή» ιδέα, ότι όποιος μαζεύει χρήματα και τόχει για καμάρι δεν έχει κανένα πρόβλημα να διαθέτει συγχρόνως και ευαίσθητο ερωτικό ψυχισμό!

    Προφανώς, οι δημιουργοί της δράσης, επιδίωκαν μέσα από αυτή την αμφισημία να προκαλέσουν το ενδιαφέρον των παιδιών που ασχολούνται με την τραπ και τη ραπ μουσική και από την άλλη να προκαλέσουν πιθανές συζητήσεις, όσον αφορά στη σχέση υψηλής ποίησης και μαζικής κουλτούρας, αλλά και του νοήματος που μπορεί να έχει η ποίηση στην καθημερινότητά μας.

    Η δράση ήταν ανώνυμη και στα φύλλα Α4 υπήρχε μόνο η υπογραφή «UTOPIA KOLEKTIVA». Από τον τίτλο φαίνεται ότι η άγνωστη ομάδα λειτουργούσε συνεργατικά (kolektiva) και είχε «ουτοπικό» χαρακτήρα, δηλαδή, δεν προσδοκούσε κάποιο συγκεκριμένο αποτέλεσμα από τη δράση. Μέχρι σήμερα δεν έχει αποκαλυφθεί η ταυτότητα των μελών της ομάδας. Δεν γνωρίζουμε, επίσης, εάν έχουν εξάγει κάποια συμπεράσματα από τη δράση τους αυτή. Επειδή, όμως, το «πείραμά» τους ταίριαζε πολύ με τους δικούς μας προβληματισμούς, σχετικά με το νόημα που μπορεί να έχει η ποίηση στο νεανικό κοινό, και επειδή έχουν περάσει αρκετοί μήνες από τη δράση κι έχουμε πια φύγει από το Λύκειο, αποφασίσαμε να δώσουμε τις δικές μας ερμηνείες με βάση τα στοιχεία που μπορέσαμε να συλλέξουμε.

    Πρώτα απ΄ όλα, παρατηρήσαμε ότι τα ποιήματα που αναρτήθηκαν στους τοίχους θα μπορούσαν να χωριστούν σε δύο κατηγορίες.

    Στην πρώτη κατηγορία ήταν τα ποιήματα γνωστών ποιητών που έφεραν, όμως, την υπογραφή γνωστών τράπερς ή ράπερς. Για παράδειγμα το ποίημα:

Προμηθεύσου γνώση, παγωμένε!

Πεινασμένε,

άρπαξε το βιβλίο: είναι ένα όπλο.

Εσύ πρέπει να πάρεις την εξουσία.

Μην ντρέπεσαι να ρωτήσεις!

έφερε την υπογραφή του Saske, ενώ στην πραγματικότητα είναι του γνωστού Γερμανού δραματουργού και ποιητή Μπέρτολτ Μπρεχτ (1898-1956).

    Στη δεύτερη κατηγορία ήταν τα ποιήματα γνωστών τράπερς ή ράπερς που έφεραν την υπογραφή γνωστών ποιητών, όπως για παράδειγμα το ποίημα:

Με λένε ποιητή του περιθωρίου,

ευχαριστώ για το εγκώμιο

ποτέ στη ζωή μου δεν ήμουν ποιητής,

όμως ξέρω από περιθώριο.

είχε την υπογραφή του Κώστα Καρυωτάκη (1896-1928), ενώ στην πραγματικότητα είναι του γνωστού ράπερ Lex από το “Point Blank”.

    Τις αντιδράσεις των συμμαθητών/τριών μας μπορούμε να τις κατατάξαμε σε τρεις κατηγορίες.

    Στην πρώτη, που ήταν και η πολυπληθέστερη, ήταν οι συμμαθήτριες/τές μας που στάθηκαν μπροστά στα ποιήματα και τα σχολίασαν ειρωνικά, θεωρώντας την όλη δράση cringe.

    Στη δεύτερη κατηγορία ήταν αυτοί/ές που ενδιαφέρθηκαν για τα ποιήματα, χωρίς όμως να αναγνωρίσουν τις αμφισημίες. Θεώρησαν ότι τα ποιήματα αντιστοιχούν στις υπογραφές.

    Στην τρίτη κατηγορία ήταν κάποιοι/ες που γνώριζαν πολύ καλά τους στίχους των τράπερς και ράπερς και αναγνώρισαν τις λανθασμένες υπογραφές, ωστόσο, δεν σχολίασαν καθόλου τους στίχους των σπουδαίων ποιητών.

    Στην τέταρτη κατηγορία, πού ήταν και η μειοψηφία, ήταν οι πιο συνειδητοποιημένες/οι, οι οποίες/οι φάνηκε να προβληματίζονται, αναγνωρίζοντας κάποια από τα ποιήματα και διατυπώνοντας ενδιαφέροντα σχόλια. Για παράδειγμα, για το παρακάτω τρίστιχο:

Θα ’θελα πλέον να πω ανοιχτά

ότι έφτασα να απεχθάνομαι

την κάθε, όποιου και να ’ναι, βία.

που έφερε την υπογραφή του γνωστού τράπερ Snik σχολιάστηκε η ειρωνεία να υπογράφει ένα ποίημα κατά της βίας ο γνωστός τράπερ Snik, ο οποίος με τα τραγούδια του προβάλλει τη βία και τον σεξισμό. Το τρίστιχο, φυσικά, είναι εναντίον της βίας και στην πραγματικότητα προέρχεται από το ποίημα «Η βία» του Τίτου Πατρίκιου.

    Ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι αντιδράσεις των καθηγητών/τριών μας. Πολλοί/ές αντιμετώπισαν με έκπληξη τη δράση, θεωρώντας τη μάλιστα «πολύ έξυπνη» για να την οργανώσουν παιδιά του σχολείου. Υπέθεσαν ότι είναι κάποιο «πρόγραμμα» οργανωμένο από μεγάλους. Κάποιο/ες άλλοι/ες καθηγητές μας αναγνώρισαν τις αμφισημίες και τις αντιμετώπισαν με χιούμορ. Δυστυχώς, κάποιες/οι άλλες/οι, δεν εμβάθυναν καθόλου στο νόημα της δράσης και έσκισαν τα φύλλα θεωρώντας ως βέβηλη πράξη την ανάρτηση στίχων τράπερς και ράπερς στο σχολείο. Προφανώς δεν αναγνώρισαν την αμφισημία.

    Τα συμπεράσματα που θα μπορούσαμε να εξάγουμε από τη δράση είναι πολλά.

   Πρώτα απ΄ όλα θεωρούμε ότι η δράση, παρά την απλότητά της, «τάραξε» την γκρίζα καθημερινότητα του σχολείου. Προκάλεσε συζητήσεις πέραν των συνηθισμένων που ακούμε στα διαλείμματα. Ακόμα και αυτοί που τελικά αδιαφόρησαν, αρχικά έδειξαν ενδιαφέρον και έκπληξη.

    Αποδείχθηκε, ότι η ποίηση μπορεί να προκαλέσει το ενδιαφέρον των μαθητριών/τών πέραν από τον «άχρωμο» τρόπο με τον οποίο προσεγγίζεται η ποίηση στο σχολείο. Το μάθημα της λογοτεχνίας στο σχολείο, όπως φυσικά και άλλα μαθήματα, λειτουργούν εντελώς τυπικά και εξετασιοκεντρικά. Στα σχολικά μας βιβλία μας υπάρχουν σπουδαία ποιήματα, τα οποία όμως τα προσεγγίζουμε μηχανικά και αγχωτικά. Δεν έχουμε ούτε τον χρόνο ούτε τη διάθεση να σταθούμε στο ποιητικό περιεχόμενο και στο νόημα που μπορεί να έχει στη ζωή μας. Διαβάζουμε τα ποιήματα μόνο για να βρούμε «κειμενικούς δείκτες», έτσι ώστε να γράψουμε καλά στις πανελλήνιες. Γι΄ αυτό οι περισσότερες/οι όχι μόνο δεν κατανοούν την ποίηση, αλλά την απεχθάνονται κιόλας. Το σχολείο λειτουργεί ως φροντιστήριο και δεν παρέχει στα παιδιά τις δεξιότητες να προσεγγίσουν δημιουργικά τα λογοτεχνικά κείμενα. Το αποτέλεσμα είναι να μην μπορούν να κατανοήσουν τη λογοτεχνική αξία της υψηλής ποίησης και τις διαφορές της από τη μαζική κουλτούρα. Το χειρότερο, όμως, είναι ότι τα περισσότερα παιδιά θεωρούν ως σημαντική «ποίηση» τους στίχους των κάθε είδους τράπερ και ράπερ και επηρεάζονται από το χαμηλού τύπου περιεχόμενό τους.

    Οι καθηγήτριες/τές, εκτός από κάποιες εξαιρέσεις, απλώς αναπαράγουν το λάθος σύστημα. Πιστεύουμε, ότι κατά βάθος γνωρίζουν τη μορφωτική κατάσταση στο σχολείο και γι΄ αυτό θεώρησαν ότι τη συγκεκριμένη δράση δεν ήταν ικανοί να την σκεφτεί η/ο μέση/ος μαθήτρια/τής.

    Όπως προαναφέραμε, η ομάδα «UTOPIA KOLEKTIVA», που οργάνωσε τη δράση, δεν αποκάλυψε ποτέ τα μέλη της. Σίγουρα, τα παιδιά αυτά διέθεταν ομοψυχία, τόλμη και γνώση για να αντιμετωπίσουν τη γκρίζα σχολική πραγματικότητα με κριτικό βλέμμα, που ξεπερνά τον τρόπο που σκέφτεται και ενεργεί η/ο μέση/ος έφηβη/ος. Επιπλέον, η δράση λειτούργησε ως ένα ενδιαφέρον πείραμα από το οποίο μπορούμε να εξάγουμε χρήσιμα συμπεράσματα για τον ρόλο της ποίησης στην καθημερινότητα των σύγχρονων νέων, για το πραγματικό επίπεδο των λογοτεχνικών γνώσεων των παιδιών του Λυκείου, για τον βαθμό της επίδρασης που δέχονται από τη μαζική μουσική κουλτούρα της τραπ και της ραπ, αλλά και για την ανάγκη τολμηρών εκπαιδευτικών αλλαγών, στον τρόπο με τον οποίο διδάσκεται η λογοτεχνία στο σχολείο.