ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ ΤΗΣ ΟΥΤΟΠΙΑΣ | ΣΠΟΛΙΑ 28

 

«Αν ένας χάρτης του κόσμου δεν περιλαμβάνει την Ουτοπία, δεν αξίζει ούτε μια ματιά μας, γιατί αφήνει απ’ έξω τη μοναδική χώρα στην οποία φτάνει πάντα η ανθρωπότητα. Κι όταν φτάνει εκεί η ανθρωπότητα, αγναντεύει πιο πέρα και, βλέποντας μια χώρα καλύτερη, σαλπάρει. Πρόοδος είναι η υλοποίηση των ουτοπιών».

Oscar Wilde (1854-1900), Η ψυχή του ανθρώπου στον σοσιαλισμό, Αθήνα: Ελεύθερος Τύπος, 1981.

Α.

Ουτοπία η [utopía] Ο25 : χαρακτηρισμός για κάθε ιδέα, ιδίως ιδεολογία, η οποία θεωρείται ότι είναι αδύνατο να πραγματοποιηθεί· (πρβ. χίμαιρα): H εξέλιξη του σοσιαλισμού από την ~ στην πράξη. Xαρακτηρίζουμε ως ~ κάθε ιδεολογία εκτός από τη δική μας. || (επέκτ.) για ανθρώπινο στόχο: H παγκόσμια ειρήνη θεωρείται ~ ακόμα και σήμερα. Πιστεύει σε ουτοπίες. Είναι ~ να

[λόγ. < αγγλ. utopia < νλατ. Utopia `φανταστική χώρα με ιδεώδεις νόμους και δίκαιο κοινωνικό σύστημα΄, τίτλος βιβλίου του Thomas More < αρχ. οὐ + τόπ(ος) -ία]

Λεξικό της κοινής νεοελληνικής Ιδρύματος Τριανταφυλλίδη

Β.

Εικονογράφηση από το βιβλίο του Thomas More, On the Best State of a Republic and on the New Island of Utopia,1518.

Στην εικόνα βλέπουμε μία ολοσέλιδη χαλκογραφία από το κλασικό βιβλίο του Thomas More, Ουτοπία [On the Best State of a Republic and on the New Island of Utopia]. O More έζησε στην εποχή της Αναγέννησης κι έγραψε το βιβλίο του το 1518. Το βασικό θέμα του βιβλίου είναι η δημιουργία μιας φανταστικής, ιδανικής πόλης σ΄ ένα νησί, η οποία θα κυβερνιέται με απόλυτη λογική, αλλά και σταθερότητα. Στην πόλη αυτή έχει καταργηθεί η ατομική ιδιοκτησία, υπάρχει κοινωνική μέριμνα γι΄ όλους τους πολίτες και ανεξιθρησκία. Βασικός σκοπός της πολιτείας αυτής είναι να λειτουργεί με δικαιοσύνη και να υπάρχει κοινωνική ειρήνη. Απώτερος στόχος είναι η ευτυχία των κατοίκων.

Ο More έγραψε το βιβλίο του στο ανθρωπιστικό κλίμα της Αναγέννησης επηρεασμένος από την ιδανική Πολιτεία του Πλάτωνα και τις φιλοσοφικές ιδέες τους Αριστοτέλη, των Στωικών και των Επικούρειων. Οι ιδέες του αποτέλεσαν ένα είδος «μανιφέστου» στη γένεση της νεότερης πολιτικής επιστήμης και επηρέασαν πάρα πολύ τη νεωτερική δυτική φιλοσοφία, πολιτική και λογοτεχνία, προκαλώντας πολλές θετικές και αρνητικές κρίσεις. Για κάποιους θεωρήθηκε ως προάγγελος του μαρξισμού, για κάποιους άλλους ως ιδεαλιστικό και χριστιανικό όραμα. Δεν παύει να αποτελεί σύμβολο της «ουτοπικής» θέλησης του ανθρώπου, για ένα ιδανικό πολιτικό σύστημα, το οποίο θα λειτουργεί με απόλυτη ισότητα και ειρήνη.

Γ.

Bruegel the Elder (Dutch c. 1525–1530 – 9 September 1569). Ο Πύργος της Βαβέλ. 1563. Ελαιογραφία σε ξύλο. 114 Χ 155 εκ. Βιέννη. Kunsthistorisches Museum.

Η ιστορία του Πύργου της Βαβέλ υπάρχει στο βιβλίο της Γένεσης (Γεν. 11:1-9) στην Παλαιά Διαθήκη. Η ιστορία διαδραματίζεται μετά τον Κατακλυσμό του Νώε. Οι άνθρωποι αυξήθηκαν πάρα πολύ και εγκαταστάθηκαν σε μία πεδιάδα της χώρας Σεναάρ με βασιλιά τον Νεμρώδ, μυθικό απόγονο του Νώε. Μιλούσαν αρχικά την ίδια γλώσσα και κατάφεραν ν΄ αναπτύξουν την τεχνολογία τους κτίζοντας διαφόρων ειδών οικοδομές. Αυτό αύξησε την περηφάνια τους και αισθάνθηκαν παντοδύναμοι. Αποφάσισαν, λοιπόν, να κατασκευάσουν ένα μεγάλο και πανύψηλο οικοδόμημα, το οποίο θα έκανε ξακουστή και σεβαστή την κοινότητά τους. Φυσικά, η αίσθηση της παντοδυναμίας συνοδευόταν και από την ύβρι κατά του Θεού, γιατί θεώρησαν ότι μέσα από τα τεχνολογικά τους επιτεύγματα θα μπορούσαν ν΄ απαντήσουν σε όλα τα ερωτήματα της ζωής, οπότε δεν είχαν λόγο να ελπίζουν στη βοήθεια κανενός Θεού.

Σύμφωνα, πάντα, με τη διήγηση της Παλαιάς Διαθήκης, ο Θεός για να τους διδάξει το εγωιστικό τους λάθος, προκάλεσε σύγχυση γλωσσών, με αποτέλεσμα να μην μπορούν να συνεννοηθούν μεταξύ τους κι έτσι το έργο έμεινε ημιτελές. Οι άνθρωποι χωρίστηκαν σε φυλές και έθνη, που μιλούσαν διαφορετικές γλώσσες, και διασκορπίστηκαν σε όλη τη γη. Το όραμά τους για παντοδυναμία αποδείχθηκε ουτοπικό. Το οικοδόμημα ονομάστηκε «Πύργος της Βαβέλ», που σημαίνει «σύγχυση» κι έκτοτε συμβολίζει την ανθρώπινη αλαζονεία και την ύβρι. Η ονομασία «Βαβέλ» παραπέμπει, επίσης, και στη Βαβυλώνα, η οποία, επίσης, φημιζόταν για τα τεράστια οικοδομήματά της, αλλά και την αμετροέπεια των βασιλιάδων τους.

Ο Bruegel εμπνέεται από την ιστορία του Πύργου της Βαβέλ και ζωγραφίζει τον ομώνυμο πίνακα το 1563 στην Αμβέρσα του σημερινού Βελγίου, όπου είχε το εργαστήριό του. Ο Bruegel ήταν από τους πιο γνωστούς ζωγράφους και χαράκτες της Ολλανδικής και της Φλαμανδικής ώριμης αναγεννησιακής ζωγραφικής. Ήταν γνωστός για τις τοπιογραφίες του, για τις σκηνές από την καθημερινή ζωή των φτωχών και τις θρησκευτικές του συνθέσεις στις οποίες ενέτασσε πάρα πολλά στοιχεία από τη σύγχρονή του πραγματικότητα. Στον πίνακα του «Πύργου της Βαβέλ» μπορούμε να διακρίνουμε όλα αυτά τα χαρακτηριστικά. Έτσι, ενώ το θέμα είναι θρησκευτικό, εάν αναλύσουμε τον πίνακα στις λεπτομέρειές του θα διακρίνουμε πολλά στοιχεία σχολιασμού και κριτικής της σύγχρονής του ιστορικής και κοινωνικής πραγματικότητας.

Ας παρατηρήσουμε αρχικά τον πίνακα, χωρίς άλλες επιπλέον πληροφορίες. Πρώτα απ΄ όλα θα νιώσουμε δέος αντικρίζοντας τον τεράστιο όγκο του οικοδομήματος, που καταλαμβάνει το μεγαλύτερο μέρος του πίνακα. Ωστόσο, η κλίση του οικοδομήματος προς τ΄ αριστερά και η έλλειψη σαφούς δομής, μάς δημιουργεί την αίσθηση της αστάθειας, η οποία τονίζεται ακόμα περισσότερο από την ελικοειδή και πυραμοειδή μορφή του κτιρίου, που φαίνεται να ανορθώνεται πανύψηλο, μέχρι τα σύννεφα, χωρίς όμως να διαθέτει στέρεες βάσεις. Μάλιστα, κάποια σημεία της βάσης φαίνεται να έχουν ήδη καταρρεύσει.

Εάν επιχειρούσαμε να «μπούμε» μέσα στον πίνακα και να περπατήσουμε ανάμεσα στα διάφορα στοιχεία του, θα νιώσουμε ποικίλα αισθήματα. Προσεγγίζοντας το οικοδόμημα από τη θάλασσα, μέσα από τις γαλέρες που φτάνουν στο λιμάνι, θα αισθανθούμε να μας συνθλίβει ο τρομακτικός του όγκος που υψώνεται σαν τεράστιος όγκος από τη πλευρά της θάλασσας.

Από την άλλη, όμως, πλευρά του πίνακα η προσέγγιση στον Πύργο είναι λιγότερο τρομακτική. Στην πλευρά αυτή διακρίνεται στο βάθος τοπίο εξοχής με καταπράσινα λιβάδια κι ένα ήρεμο ποτάμι να κινείται αργά και να χάνεται στο βάθος του ορίζοντα. Πλησιάζοντας προς τον Πύργο μεσολαβεί μια μεγάλη τοιχισμένη πόλη που καλύπτει όλη την πεδιάδα. Φαίνεται, ότι η πρόσβαση στο τεράστιο οικοδόμημα από την πλευρά της πόλης είναι λιγότερο τρομακτική, παρόλο που ο τεράστιος όγκος του Πύργου, εάν καταρρεύσει θα καταστρέψει κι ένα μέρος της πόλης.

Στο κάτω αριστερό μέρος του πίνακα, διακρίνεται πομπή αρχόντων με επικεφαλής τον μυθικό βασιλιά Νεμρώδ, ο οποίος καταφθάνει με τη συνοδεία του για να επιθεωρήσει το έργο, ενώ οι εργάτες τον προσκυνούν. Ωστόσο, οι ενδυμασίες των αρχόντων παραπέμπουν στην αριστοκρατία της Ολλανδίας του 16ου αι. κι όχι στην εποχή της Παλαιάς Διαθήκης.

Εάν «εμβυθιστούμε» ακόμα περισσότερο στον πίνακα θα εντοπίσουμε απίστευτες λεπτομέρειες, που αποδεικνύουν τη μεγάλη δεξιοτεχνία του καλλιτέχνη. Μπορούμε να διακρίνουμε το πλήθος των εργατών που εργάζονται πυρετωδώς στην οικοδομή, αλλά και των μηχανικών κατασκευών που τους βοηθούν στο έργο τους (βλ. λεπτομέρεια 1). Φαίνεται ότι ο Bruegel γνώριζε από πρώτο χέρι αυτές τις μηχανικές κατασκευές και είχε ιδιαίτερο ενδιαφέρον γι΄ αυτές, όπως άλλωστε και πολλοί άλλοι αναγεννησιακοί ζωγράφοι με χαρακτηριστικότερο παράδειγμα τον Λεονάρντο ντα Βίντσι (1452 – 1519).

Bruegel the Elder. Ο Πύργος της Βαβέλ. Λεπτoμέρεια 1: μηχανικές οικοδομικές κατασκευές.

Μπορούμε να διακρίνουμε στο κάτω μέρος του Πύργου διάφορες πρόχειρες κατοικίες που έχουν αρχίσει να κτίζουν οι εργάτες για να στεγάσουν τις οικογένειές τους. Μπορούμε να διακρίνουμε πολλές οικιακές εργασίες και είναι χαρακτηριστικό ότι οι άνθρωποι αυτοί ζουν την καθημερινότητά τους, χωρίς ν΄ ανησυχούν από τον κίνδυνο κατάρρευσης της οικοδομής, που θα τους παρασύρει στον θάνατο (βλ. λεπτομέρεια 2).

Bruegel the Elder. Ο Πύργος της Βαβέλ. Λεπτoμέρεια 2: εργατικές κατοικίες.

Το λιμάνι σφύζει από ζωή και μοιάζει με τα μεγάλα λιμάνια της Ολλανδίας στην εποχή της ακμής της αποικιοκρατίας και του εμπορίου (βλ. λεπτομέρεια 3). Νέες χώρες ανακαλύπτονται (Ο Χριστόφορος Κολόμβος ανακαλύπτει την Αμερική 1492, δηλαδή μισό περίπου αιώνα πριν τον πίνακα) και τα μεγάλα ευρωπαϊκά κράτη ιδρύουν πολλές αποικίες αποκομίζοντας τεράστια πλούτη από το διαμετακομιστικό εμπόριο και την εκμετάλλευση των φυσικών πόρων των νέων χωρών.

Οι Ολλανδοί είναι μία από τις βασικότερες αποικιοκρατικές χώρες και τα λιμάνια αποκτούν μεγάλη στρατηγική και εμπορική σημασία.

Και σ΄ αυτό το σημείο είναι χαρακτηριστικός ο αναχρονισμός του ζωγράφου. Το λιμάνι και τα πλοία αναπαριστούν τα λιμάνια της Ολλανδίας του 16ου αι. κι όχι της εποχής της Παλαιάς Διαθήκης.

Bruegel the Elder. Ο Πύργος της Βαβέλ. Λεπτoμέρεια 3: Το λιμάνι.

Η πόλη στο αριστερό μέρος του πίνακα μοιάζει με κλασική ολλανδική πόλη του 16ου αι. και είναι μάλλον η ίδια Αμβέρσα στην οποία ζούσε ο Bruegel (βλ. λεπτομέρεια 4).

Bruegel the Elder. Ο Πύργος της Βαβέλ. Λεπτoμέρεια 4: Η πόλη της Αμβέρσας.

Στο βάθος του ορίζοντα μπορούμε να διακρίνουμε υπέροχα εξοχικά και παραθαλάσσια τοπία, τα οποία με την ηρεμία και την ομορφιά τους έρχονται σε πλήρη αντίθεση με την αναστάτωση και την ένταση του κεντρικού θέματος (βλ. λεπτομέρεια 5).

Bruegel the Elder. Ο Πύργος της Βαβέλ. Λεπτoμέρεια 5: παραθαλάσσιο τοπίο.

Ο Πύργος, ειδικά στο πάνω μέρος, μοιάζει πάρα πολύ με το Κολοσσαίο της Ρώμης. Γνωρίζουμε ότι ο Bruegel το 1553, δηλαδή δέκα χρόνια πριν την κατασκευή του πίνακα, είχε επισκεφθεί η Ρώμη πραγματοποιώντας πολλά σχέδια των ρωμαϊκών της ερειπίων και βέβαια του Κολοσσαίου (βλ. λεπτομέρεια 6).

Γιατί άραγε ο καλλιτέχνης θέλησε να κάνει αυτή τη ζωγραφική μεταφορά, αναπαριστώντας το οικοδόμημα του Πύργου της Βαβέλ με τη μορφή του Κολοσσαίου;

Bruegel the Elder. Ο Πύργος της Βαβέλ. Λεπτoμέρεια 6: Αντίγραφο του Κολοσσαίου.

Το ερώτημα αυτό μας μεταφέρει στο επίπεδο των ερμηνειών. Μέχρι στιγμής έχουμε πολλές ενδείξεις ότι ο Bruegel δεν σκόπευε απλώς να αναπαραστήσει μια σκηνή από την Παλαιά διαθήκη, αλλά ήθελε να σχολιάσει και τη σύγχρονή του πραγματικότητα.

Πριν περάσουμε στο επίπεδο των ερμηνειών ας εξετάσουμε συνοπτικά την κοινωνική και ιστορική κατάσταση στην Ολλανδία και ειδικότερα στην Αμβέρσα την εποχή του Bruegel. Όπως προαναφέραμε, η Αμβέρσα στα μέσα του 16ου αι. μετεξελίσσεται σε ένα κομβικής σημασίας, εμπορικό λιμάνι, το οποίο λειτουργεί ως διαμετακομιστικό κέντρο του αποικιοκρατικού πλούτου, αλλά και σε ένα χρηματοπιστωτικό κέντρο πανευρωπαϊκής εμβέλειας. Η Αμβέρσα θεωρείται ίσως η πλουσιότερη πόλη της Ευρώπης την περίοδο αυτή.

Ωστόσο, η εμπορική ανάπτυξη έκρυβε πίσω της έναν αθέατο εχθρό. Ήταν οι θρησκευτικές και πολιτικές αντιθέσεις, οι οποίες διαίρεσαν την Ευρώπη, για έναν τουλάχιστον έναν αιώνα από τις αρχές του 16ου μέχρι τις αρχές του 17ου αι. Αφετηρία ήταν το κίνημα της θρησκευτικής Μεταρρύθμισης στη Γερμανία το 1517, το οποίο ήρθε σε ευθεία αντιπαράθεση με τον Καθολικισμό, ο οποίος κυριαρχούσε σε όλη τη δυτική Ευρώπη, και οδήγησε στην ίδρυση της Προτεσταντικής Εκκλησίας. Βέβαια, η αντίθεση δεν ήταν μόνο θρησκευτική. Η παλιά φεουδαρχία της Ευρώπης, όπως και οι περισσότερες νότιες χώρες με ισχυρή αριστοκρατική παράδοση, όπως η Ισπανία, τα ιταλικά κρατίδια και η Γαλλία, τάχθηκαν στο πλευρό του Πάπα και του Καθολικισμού. Οι Βόρειες χώρες, όπως τα γερμανικά κρατίδια, η Φλάνδρα και οι Κάτω Χώρες, στις οποίες αναπτυσσόταν η νέα τάξη αστών και εμπόρων, τάχθηκαν σε μεγάλο βαθμό με την πλευρά των Προτεσταντών. Οι ταραχές ήταν το φυσικό αποτέλεσμα αυτών των αντιθέσεων και ξεσπούσαν ολοένα και με μεγαλύτερη ένταση, ειδικά μετά τη Σύνοδο του Τριδέντου (1545-1563) και το κίνημα της Αντι-μεταρρύθμισης με το οποίο ο Καθολικισμός οργάνωσε την αντεπίθεσή του στον Προτεσταντισμό.

Στην περιοχή της Αμβέρσας ο προτεσταντισμός βρήκε γόνιμο έδαφος, ωστόσο, ο καθολικισμός εξακολουθούσε να έχει ισχυρή δυναμική στην πόλη. Ο Bruegel ήταν Καθολικός, ήταν όμως συγχρόνως κι ένας αυθεντικός ουμανιστής, που κρατούσε κριτική στάση ενάντια σε κάθε ακρότητα.

Η κατάσταση, όμως, επιδεινωνόταν ολοένα και περισσότερο. Τον Αύγουστο του 1566 ξέσπασαν στην πόλη μεγάλης έκτασης ταραχές, όπως και σε όλες τις Κάτω Χώρες, υποκινούμενες από τους Προτεστάντες. Ο Καθολικός βασιλιάς της Ισπανίας, ο οποίος επιδίωκε την κυριαρχία σε όλα τα βόρεια λιμάνια, έστειλε ισχυρό στρατό με επικεφαλής τον Φερνάντο Άλβαρες του Τολέδο και τρίτο δούκα της Άλμπα το καλοκαίρι του 1567 θέτοντας υπό τον έλεγχο όλη τη περιοχή. Δεν άργησε, όμως, να ξεσπάσει η αντίδραση των ντόπιων. Το 1568 ξέσπασε ο λεγόμενος ογδοηκονταετής πόλεμος, ανάμεσα στα κρατίδια των Νέων Χωρών και στην Ισπανία, ο οποίος τελικά οδήγησε στην ανεξαρτησία της Ολλανδίας το 1648. Στην αρχή του πολέμου το ισχυρότερο πλήγμα το δέχθηκε η Αμβέρσα, η οποία στις 4 Νοεμβρίου του 1576 (δηλαδή δεκατρία χρόνια μετά την κατασκευή του πίνακα) λεηλατήθηκε ανελέητα από τους Ισπανούς. Στη διάρκεια της λεηλασίας, κάηκε ένα μεγάλο μέρος της πόλης και 7.000 περίπου κάτοικοι σφαγιάστηκαν.

Ας προσπαθήσουμε να δώσουμε κάποιες πιθανές ερμηνείες για τον πίνακα του Bruegel, προσθέτοντας τα προαναφερόμενα κοινωνικο-ιστορικά στοιχεία, στις αρχικές μας εμπειρικές παρατηρήσεις:

· Ο Bruegel ζωγραφίζει τον Πύργο της Βαβέλ με στόχο όχι απλά να αναπαραστήσει τη βιβλική ιστορία, αλλά να σχολιάσει με κριτικό τρόπο τη σύγχρονή του πραγματικότητα. Γι΄ αυτό ενσωματώνει πολλά σύγχρονά του στοιχεία.

· Η ομοιότητα του Πύργου με το Κολοσσαίο της Ρώμης, ίσως αποτελεί υπενθύμιση της ματαιότητας των παλαιών αυτοκρατοριών, που η μοίρα τους είναι κάποια στιγμή να καταρρεύσουν.

· Σαφής είναι ο παραλληλισμός του λανθάνοντος θρησκευτικού ανταγωνισμού μεταξύ των Καθολικών και των Προτεσταντών κατοίκων της πόλης, αλλά και όλης της Ευρώπης, με την πολυγλωσσία της Βαβέλ, η οποία τελικά οδήγησε στην αυτοκαταστροφή τους.

· Η τερατώδης και αμετροεπής κατασκευή του Πύργου μοιάζει με την αλαζονεία των εμπόρων και των χρηματιστών της Αμβέρσας, οι οποίοι αναζητούσαν όλο και περισσότερο πλούτο και δύναμη.

· Στο έργο κυριαρχεί η ατμόσφαιρα της αναμονής για κάτι κακό, το οποίο κανείς δεν υποψιάζεται να συμβεί, εκτός ίσως από τον καλλιτέχνη. Οι άνθρωποι κτίζουν, εργάζονται, ασχολούνται με το εμπόριο, κάνουν τις καθημερινές τους ασχολίες ανέμελα, χωρίς να υποψιάζονται το επερχόμενο κακό, που είναι η κατάρρευση της ουτοπικής κατασκευής.

· Ο πίνακας λειτουργεί προφητικά σε σχέση με την καταστροφή της πόλης της Αμβέρσας μερικά χρόνια αργότερα όταν πια ο Bruegel δεν θα ζει πια.

Παρά το αναμφισβήτητο «ηθικό δίδαγμα» του πίνακα για τα αποτελέσματα της ανθρώπινης αλαζονείας, ο Bruegel αντιμετωπίζει με συγκατάβαση το ουτοπικό εγχείρημα και γι΄ αυτό ζωγραφίζει με την παραμικρή λεπτομέρεια όλη την προσπάθεια αυτών των ανθρώπων, που τους συνδέει ένα κοινό όραμα, έστω κι αν αυτό το όραμα αποδεικνύεται τελικά αυτοκαταστροφικό. Ο Πύργος της Βαβέλ είναι απόδειξη της ανθρώπινης ουτοπίας, αλλά συγχρόνως και το σύμβολο της έμφυτης ανθρώπινης ανάγκης, για κάποιο υψηλό νόημα, που θα τους εμπνεύσει. Ίσως γι΄ αυτό μία από τις χαρακτηριστικές λεπτομέρειες του έργου είναι τα πολλά πουλιά που ο Bruegel ζωγραφίζει σε κάθε σημείο της κατασκευής να ίπτανται ανέμελα και γεμάτα ελπίδα (βλ. λεπτομέρεια 7) υπενθυμίζοντας ότι η ουτοπία είναι συγχρόνως η καταστροφή, αλλά και η ελπίδα του ανθρώπου για ένα καλύτερο μέλλον.

Bruegel the Elder. Ο Πύργος της Βαβέλ. Λεπτoμέρεια 7: Τα πουλιά.

Όπως έγραφε ο L. T. Sargent:

«Υπάρχουν πολλών ειδών ουτοπιστές: σοσιαλιστές, καπιταλιστές, μοναρχικοί, δημοκρατικοί, αναρχικοί, οικολόγοι, φεμινίστριες, πατριαρχικοί, ισονομιστές, ιεραρχικοί, ρατσιστές, αριστεροί, δεξιοί, ρεφορμιστές, οπαδοί του ελεύθερου σεξ, της πυρηνικής οικογένειας, της ελεύθερης οικογένειας, γκέι, λεσβίες και πολλές ακόμα ουτοπίες. Κάποιοι ισχυρίζονται ότι η ουτοπία είναι απαραίτητη για τη βελτίωση της ανθρώπινης κατάστασης. Όμως, εάν η ουτοπία χρησιμοποιηθεί λανθασμένα, τότε γίνεται επικίνδυνη. Εδώ βρίσκεται η εγγενής αντιφατική φύση της ουτοπίας».

Sargent, Lyman Tower (2010). Ουτοπία. Μία μικρή εισαγωγή [Utopianism: A very short introduction]. Oxford, UK: Oxford University Press, σελ. 21.