«ΠΑΡΟΡΜΗΤΙΚΗ / ΑΞΙΩΜΑΤΙΚΗ ΙΔΕΑ» ΚΑΙ «ΟΥΤΟΠΙΑ» | ΣΠΟΛΙΑ 29

 

"Ουτοπικοί χώροι": Διαφορές Ευκλείδειας και μη-Ευκλείδειας Γεωμετρίας  

Ερμηνεύοντας την έννοια της ουτοπίας συναντούμε ένα ουσιώδες ερώτημα: «Γιατί η ουτοπία έχει μια τόσο μεγάλη διάρκεια στην ιστορία της ανθρωπότητας;». Με άλλα λόγια: «Γιατί οι άνθρωποι στη διαδρομή του χρόνου πλάθουν ουτοπίες, ενώ κατά βάθος γνωρίζουν ότι τελικά αυτές είναι καταδικασμένες να αποτύχουν;»

Στα σημερινά «σπόλια 29» θα προσπαθήσουμε να ερευνήσουμε την έννοια της «παρορμητικής και αξιωματικής ιδέας», η οποία αποτελεί σημαντικό συστατικό της ουτοπίας. («Παρόρμηση» είναι η έντονη τάση που ωθεί τον άνθρωπο να πράξει κάτι και «αξίωμα» είναι μια αυταπόδεικτη και θεμελιώδης αρχή με βάση την οποία αποδεικνύονται μερικότερες προτάσεις). 

Όπως επισημαίνουν πολλοί στοχαστές της έννοιας της ουτοπίας, ο άνθρωπος από τη φύση του επιθυμεί να εκπληρώσει όνειρα και προσδοκίες. Ωστόσο, ακόμα και στην πιο τέλεια εκπλήρωση, πάντα θα απομένει ένα στοιχείο ατελές ή κάποιο κατάλοιπο της επιθυμίας που δεν εκπληρώθηκε. Στη συνέχεια αυτό το «κενό» έρχεται να καλύψει η παρόρμηση που μας ωθεί να πλάσουμε μια νέα ιδέα, με την οποία πιστεύουμε ότι θα καλύψουμε το κενό που προέκυψε. Και, βέβαια, αυτή η νέα ιδέα θα κινητοποιήσει μία νέα επιθυμία, η οποία θα οδηγήσει σε νέο «κενό» κ.ο.κ. Έτσι γεννιούνται οι ουτοπίες κι έτσι ερμηνεύεται η διαρκής παρουσία τους σε όλες της εποχές, γιατί ποτέ η επιθυμία του ανθρώπου δεν θα εκπληρωθεί στην πληρότητά της.

Ας δούμε μερικά παραδείγματα. Ένας επιχειρηματίας επιθυμεί ν΄ αυξήσει την επιχείρησή του και οραματίζεται την επέκτασή της. Μόλις, όμως, πετύχει τον στόχο του και χαρεί γι΄ αυτό, μετά από λίγο αισθάνεται ένα είδος θλίψης ότι κάτι απομένει ανικανοποίητο από την αρχική του επιθυμία. Έτσι πλάθει μια νέα ουτοπική ιδέα κι ένα νέο όραμα για την επιχείρηση του, που τον παρωθεί σε νέα επιχειρηματικές περιπέτειες.

Το ίδιο συμβαίνει και μ΄ έναν έρωτα, ο οποίος μόλις φτάσει στην κορύφωσή του, είτε οδηγείται στην κοινοτυπία και καταστρέφεται, είτε αντικαθίσταται από μία νέα επιθυμία που λειτουργεί ως παρώθηση για κάτι πιο «υψηλό» το οποίο, όμως, αποδεικνύεται κι αυτό ανεκπλήρωτο.

Με παρόμοιο τρόπο η επιτυχία στις σχολικές εξετάσεις αρχικά δημιουργεί το αίσθημα της χαράς για την εκπλήρωση των στόχων της/του μαθήτριας/τή. Μετά, όμως, από κάποιο διάστημα αυτή η χαρά επισκιάζεται από την αίσθηση ότι κάτι παραμένει ανεκπλήρωτο και τότε η/ο μαθήτρια/τής αναζητά ένα νέο όραμα για να καλύψει το κενό.

Μπορεί αυτή η «παρορμητική ιδέα», που πηγάζει από την ανεκπλήρωτη επιθυμία να έχει φυσικό επακόλουθο νέες ανικανοποίητες επιθυμίες, ωστόσο, γεμίζει τον άνθρωπο με ενθουσιασμό και ενέργεια για νέα εγχειρήματα. Είναι η δύναμη της ουτοπίας που ενεργοποιεί τις ικανότητες του ανθρώπου για πρόοδο. Όπως έχουμε αναφέρει και στα προηγούμενα «σπόλια 28», σύμφωνα με τον Oscar Wilde, η ουτοπία είναι σαν μια χώρα στην οποία όταν φτάνει η ανθρωπότητα δεν ικανοποιείται και «αγναντεύει πιο πέρα βλέποντας μια χώρα καλύτερη» κι αποφασίζει να «σαλπάρει» για εκεί. Γι΄ αυτό «πρόοδος είναι η υλοποίηση των ουτοπιών». [Oscar Wilde (1854-1900), Η ψυχή του ανθρώπου στον σοσιαλισμό, Αθήνα: Ελεύθερος Τύπος, 1981].

Σε αυτή την «ουτοπική παρόρμηση» εδράζονται όλες οι θεωρίες, των φιλοσοφιών και των θρησκειών, που δημιουργεί ο άνθρωπος, έχοντας τη λαχτάρα της προόδου όχι μόνο για τον εαυτό του, αλλά για όλη την ανθρωπότητα. Γιατί η ουτοπία στοχεύει στο καλό της κοινότητας έχοντας πάντα ως βάση μια πανανθρώπινη ιδέα, που εμπεριέχει το στοιχείο της πίστης σε κάτι που ξεπερνάει την περιορισμένη ανθρώπινη λογική. Όλες οι θεωρίες, μπορεί να βασίζονται σε περισσότερα ή λιγότερα λογικά δεδομένα, ωστόσο, πίσω από αυτά τα δεδομένα κρύβεται πάντα μία «παρορμητική ιδέα» που λειτουργεί ως ένα «αξίωμα», το οποίο τίθεται εκ των προτέρων, χωρίς να αποδεικνύεται.

Πράγματι, η «παρορμητική ιδέα» θα πρέπει να είναι συγχρόνως και «αξιωματική», δηλαδή, ιδέα που δεν χρειάζεται απόδειξη. Αυτό είναι αναγκαίο γι΄ έναν πολύ απλό λόγο. Ο άνθρωπος δεν πρόκειται ποτέ να κατακτήσει την απόλυτη αλήθεια του σύμπαντος και της ζωής, έτσι ώστε να έχει για όλα τα θέματα λογικές εξηγήσεις. Συγχρόνως, είναι το μόνο γνωστό ον που έχει την ικανότητα να αναστοχάζεται τον εαυτό του και το μέλλον του. Ακόμα και τον θάνατό του γνωρίζει ότι θα συμβεί. Όλα τ΄ άλλα όντα ζουν με βάση το ένστικτο της επιβίωσης στο παρόν. Ο άνθρωπος είναι αδύνατο να ζήσει στο απόλυτο κενό νοήματος και στην αβεβαιότητα. Γι΄ αυτό κατασκευάζει θεωρητικά εξηγητικά αφηγήματα, για να απαντήσει στα μεγάλα ερωτήματα της ζωής. Κατασκευάζει, στην ουσία, το προσωπικό του αφήγημα ή τα μεγάλα αφηγήματα, δηλαδή, τις μεγάλες θεωρίες. Όμως, αυτές οι κατασκευές για να έχουν νόημα θα πρέπει να τις συνδέουν μια «συγκολλητική» ουσία κι αυτή είναι, όπως προαναφέραμε, η «αξιωματική ιδέα».

Για να το καταλάβουμε αυτό καλύτερα, ας πάρουμε ένα παράδειγμα από τα Μαθηματικά. Στο σχολείο μαθαίνουμε την Ευκλείδεια Γεωμετρία και τη θεωρούμε ως απόλυτα επιστημονική. Πράγματι, η Ευκλείδεια Γεωμετρία είναι μία επιστημονική θεωρία, η οποία ισχύει από τα αρχαία χρόνια. Για παράδειγμα, μαθαίνουμε το αξίωμα ότι «δύο παράλληλες ευθείες δεν συγκλίνουν ποτέ, όσο κι αν προεκταθούν» (στο αρχικό σχήμα υπάρχουν κι άλλα «αξιώματα»). Ωστόσο, κι αυτή η θεωρία βασίζεται σε μια πρωταρχική «αξιωματική ιδέα», που είναι η πεποίθηση ότι ο χώρος είναι επίπεδος. Όταν, όμως, τον 19ο αι. κάποιοι μαθηματικοί μελέτησαν σε βάθος τον χώρο, απέδειξαν ότι αυτός είναι καμπύλος και ότι Ευκλείδεια Γεωμετρία ισχύει μόνο για επιφάνειες μικρού μεγέθους κι όχι για τα συμπαντικά χωρικά μεγέθη. Έτσι ανέπτυξαν νέες Γεωμετρίες, όπως την «Υπερβολική» και την «Ελλειπτική». Το προηγούμενο αξίωμα, για τις παράλληλες ευθείες, άλλαξε και αναδιατυπώθηκε ως εξής: «δύο παράλληλες ευθείες μπορεί να συγκλίνουν ή να συγκλίνουν ανάλογα με το είδος του χώρου (σφαιρικός ή υπερβολικός)». Σε σχέση με αυτές τις νέες Γεωμετρίες, η παλαιότερη «Ευκλείδεια» είναι μια «ουτοπία», ειδικά εάν κάποιος τη θεωρήσει απόλυτα εφαρμόσιμη σε όλες τις περιπτώσεις. Έχει ενδιαφέρον, επίσης, να σκεφτούμε ότι οι επιστημονικές θεωρίες μπορεί να επηρεάσουν τον ίδιο τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζουμε την καθημερινότητά μας, αλλά και το αντίθετο. Για παράδειγμα, η Ευκλείδεια Γεωμετρία είναι συνυφασμένη με τον θετικισμό, δηλαδή, με την άποψη ότι όλα στα ζωή εξηγούνται λογικά και ότι κάθε άλλος τρόπος σκέψης, όπως ο «ποιητικός», ο «ενσυναισθητικός», ο «μεταφυσικός», ο «σχετικιστικός» κ.ά. είναι λανθασμένος. Όταν, όμως, διατυπώθηκαν οι νέες αυτές μη-Ευκλείδειες Γεωμετρίες στη βικτωριανή Αγγλία του τέλους του 19ου αι. (σε συνδυασμό, βέβαια, και με άλλες γενικότερες πολιτισμικές και επιστημονικές αλλαγές) κλονίστηκε η πίστη στις αιώνιες αμετακίνητες αξίες και δημιουργήθηκαν αναταράξεις σε πολλές καθημερινές ιδέες. Να προσθέσουμε ότι μετέπειτα στον 20ο αι., μετά τις θεωρίες του Αινστάιν για τον χρόνο ως τέταρτη διάσταση του χώρου, κι αυτές ο μη-Ευκλείδειες Γεωμετρίες άρχισαν να μεταλλάσσονται και να προσαρμόζονται. Φυσικά, μετά από όλα αυτά προκύπτει ένα άλλο ερώτημα: «Γιατί ακόμα διδασκόμαστε στο σχολείο μόνο την Ευκλείδεια Γεωμετρία;»

Αντίστοιχα παραδείγματα μπορούμε να βρούμε σε όλες τις επιστήμες. Για παράδειγμα στη νομική επιστήμη υπάρχει το λεγόμενο «αγγλοσαξωνικό δίκαιο» και το λεγόμενο «ρωμαιογερμανικό». Και τα δύο έχουν ως βάση τη νομική επιστήμη. Ωστόσο, το μεν πρώτο, έχει ως βασική «ιδέα» την έννοια της νομολογίας (δηλ. ουσιαστικά την αξία της δικαστικής εμπειρίας που προκύπτει από πολλές δεδικασμένες αποφάσεις), το δε δεύτερο τον νομοθέτη (δηλαδή, την αυθεντία του γραπτού νόμου). Και τα δύο είναι «επιστημονικά» δίκαια, ωστόσο, και τα δύο είναι «ουτοπικά», γιατί βασίζονται σε μία «αξιωματική ιδέα». Ειδικά, βέβαια, όταν εφαρμόζονται με τη φανατική προσκόλληση στην ιδέα αυτή. Το μεν πρώτο, μπορεί να καταλήξει στον σχετικισμό των πολλών αποφάσεων και στον υποβιβασμό του γραπτού νόμου, το δε δεύτερο στην νομοθετική ακαμψία και στην τήρηση του «γράμματος του νόμου».

Αντίστοιχα παραδείγματα διαφορετικών «αξιωματικών ιδεών» μπορούμε να βρούμε σε όλες τις επιστήμες. Για παράδειγμα στην παιδαγωγική μία από της επικρατούσες σήμερα θεωρίες είναι των «Πολυγραμματισμών», η οποία έχει ως αφετηρία την πολύμορφη σημερινή επικοινωνιακή και πολυπολιτισμική πραγματικότητα και βασίζεται στην «ιδέα» ότι το νόημα είναι πολυτροπικό και συντίθεται όχι μόνο από τον γραπτό λόγο (όπως γίνεται στο ελληνικό σχολείο), αλλά και με ποικίλους άλλους τρόπους (οπτικούς, ακουστικούς, χωρικούς, απτικούς κ.ά.). Παράλληλα τονίζεται η λεγόμενη διαδικαστική γνώση, δηλαδή, η γνώση των διαδικασιών που πρέπει να ακολουθήσουμε με ενεργητικό τρόπο για να επιτελέσουμε ένα έργο («μαθαίνουμε πώς να μαθαίνουμε»). Από την άλλη το σημερινό σχολείο βασίζεται στην ιδέα ότι στόχος της εκπαίδευσης είναι η δηλωτική γνώση, δηλαδή η απομνημόνευση δεδομένων, κανόνων και γνώσεων και δίνεται βαρύτητα στο γραπτό λόγο παρά στον πολυτροπικό.

Πολλές «ιδέες», πολλές ουτοπίες. Τελικά, πώς θα απαντούσαμε στο αρχικό μας ερώτημα: «Γιατί χρειαζόμαστε τις ουτοπίες;»

Η απάντηση μπορεί να είναι πολύ απλή: Χρειαζόμαστε τις ουτοπίες, γιατί είμαστε άνθρωποι και ως άνθρωποι είμαστε ατελείς. Χρειαζόμαστε, λοιπόν, την ελπίδα της εκπλήρωσης της ύπαρξής μας και αυτήν την ελπίδα μπορεί να τη δώσει η ουτοπία. Στην ουσία η ουτοπία συμπληρώνει την ύπαρξή μας από την αντίθετή της πλευρά, δηλαδή την πλευρά των ανεξερεύνητων δυνατοτήτων της.

Ωστόσο, η ουτοπία εμπεριέχει μία εγγενή αντίφαση. Όπως έγραφε ο L. T. Sargent στο βιβλίο του: Ουτοπία: Μία μικρή εισαγωγή [Utopianism: A very short introduction], σελ. 21: «Κάποιοι ισχυρίζονται ότι η ουτοπία είναι απαραίτητη για τη βελτίωση της ανθρώπινης κατάστασης. Όμως, εάν η ουτοπία χρησιμοποιηθεί λανθασμένα, τότε γίνεται επικίνδυνη». (βλ. προηγούμενα «σπόλια 28». Ο Lyman Tower Sargent [γεν. το 1940] είναι Αμερικάνος Καθηγητής Πολιτικής Οικονομίας και γνωστός για την έρευνά του στις λεγόμενες «ουτοπικές επιστήμες»). Το στοιχείο της επικινδυνότητας της ουτοπίας σχετίζεται με την απολυτοποίησή της κι όχι με τη σημασία της. Με άλλα λόγια ο Sargent έγραφε ότι: «Όλες οι θεωρίες κατέχουν ένα μέρος της αλήθειας και γι΄ αυτό είναι καταδικασμένες κάποτε να αντικατασταθούν από άλλες. Με την έννοια αυτή, όλες οι θεωρίες είναι “ουτοπίες”, αλλά είναι συγχρόνως απαραίτητες για την πρόοδο του ανθρώπου. Ωστόσο, είναι και επικίνδυνες. Πότε όμως; Όταν κάποιος τις πιστέψει με φανατισμό και τις χρησιμοποιήσει με απόλυτο ή λανθασμένο τρόπο».

Τα ερωτήματα, όμως, που προκύπτουν είναι τρία:

• Υπάρχουν "αξιωματικές ιδέες" που είναι σταθερές αλήθειες για τη ζωή;
• Με ποιες προϋποθέσεις ο άνθρωπος μπορεί να αναστοχαστεί το προηγούμενο ερώτημα και ν΄ απορρίψει ή να ανακαλύψει τη σταθερότητα των αληθειών;
• Και πώς, με αυτές τις απαντήσεις, θα μπορέσει να πλάσει το προσωπικό του («ουτοπικό») αφήγημα;