ΕΙΚΟΝΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΝΕΟΥ ΧΡΟΝΟΥ: ΚΑΙΡΟΣ ΚΑΙ SIMULACRA ΤΗΣ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ | ΣΠΟΛΙΑ 30

(Αριστερά) Προσωποποίηση του Καιρού. Francesco de Rossi Salviati (1510-1563). Νωπογραφία στο Palazzo Vecchio της Φλωρεντίας. 1544. (Δεξιά πάνω) Logo του Instagram. (Δεξιά μέση) Logo του Twitter. (Δεξιά κάτω) Logo της Meta.

Ο νέος χρόνος λειτουργεί σαν μια συμβολική αρχή. Ωστόσο, στην πραγματική του διάσταση δεν είναι παρά άλλη μια «χρονική στιγμή» στην ατέλειωτη γραμμική αλληλουχία του «συμπαντικού» χρόνου. Έχουμε, όμως, ανάγκη από σύμβολα και ειδικά αυτά που συνδέονται με μεταιχμιακές καταστάσεις της ζωής, όπως η γέννηση, ο θάνατος, η ενηλικίωση κ.ά. και γενικά με εκείνες τις καταστάσεις που σηματοδοτούν αλλαγές στη ζωή μας. Τα σύμβολα λειτουργούν ως μεταφορές που εικονοποιούν τα νοήματα, που έχουμε ανάγκη να δώσουμε στη ζωή μας, ειδικά όταν ερχόμαστε αντιμέτωποι με το άγνωστο και το απρόβλεπτο. Και ο νέος χρόνος αποτελεί πρόκληση για κάτι νέο, το οποίο μάς γεμίζει αισιοδοξία και συγχρόνως μάς φοβίζει. 

Τα εικονιστικά σύμβολα του νέου χρόνου στην εποχή μας είναι «φαντασμαγορικά»: πυροτεχνήματα, φωτορρυθμικά, reels σε clubs, vlogs με φίλους, εκρηκτικά γραφιστικά, πολύχρωμες led δέσμες, «φουσκωμένες» selfies… Σε δεύτερη μοίρα και σε μεγαλύτερες ηλικίες ή στους θεσμικούς λόγους θα συναντήσουμε πιο «παραδοσιακά» σύμβολα, όπως ρόδια, αγιοβασίληδες και καμπανούλες, που παρέπεμπαν σε ανθρωπολογικές έννοιες που ήταν ισχυρές παλαιότερα, όπως η γονιμότητα, η καλή τύχη και η ιερότητα του χρόνου.

Η οπτική κουλτούρα των σημερινών συμβόλων του νέου χρόνου βασίζεται στην ταχύτητα, στην αντιληπτική αμεσότητα και στα τεχνητά αισθήματα. Όπως, δηλαδή, λειτουργούν τα σύμβολα του ύστερου καπιταλισμού, τα οποία έχουν αποκοπεί από κάθε σχέση με την πραγματικότητα και σηματοδοτούν fake εικόνες του εαυτού μας και των αναγκών μας. Ο Jean Baudrillard ονομάζει τα σύμβολα αυτά simulacra και περιγράφει με ακρίβεια την αναπαραστατική τους λειτουργία στη σημερινή δυστοπική πραγματικότητα.

Η εικονολογία των συμβόλων στα σύγχρονα social αποκαλύπτει το σημασιολογικό τους κενό. Τα σύμβολα αυτά αντιπροσωπεύουν συγκεκριμένες συμπεριφορές, ομοιόμορφες αναπαραστάσεις συναισθημάτων, fake πρόσωπα και σώματα, πανομοιότυπο γούστο, ναρκισσιστική ψυχεδέλεια, κοινότυπες «έξεις». Εικονοποιούν τη στερεοτυπική ουτοπική κουλτούρα της σύγχρονης κοινωνίας της πληροφορίας, η οποία από τη μια διακηρύσσει τη συμπεριληπτικότητα, την ισότητα και την ικανοποίηση όλων των επιθυμιών και από την άλλη διακατέχεται από την αμφιθυμία του ανέφικτου για τους πολλούς ή τουλάχιστον γι΄ αυτούς που δεν διαθέτουν ανάλογο χρήμα. Από τη διαδικασία αυτή κάποιοι κερδίζουν ασύλληπτα ποσά, ενώ οι περισσότεροι συμμετέχουν με την ψευδαίσθηση ότι δεν είναι στην «απέξω» στο επικοινωνιακό παιχνίδι το οποίο όμως παίζεται με σημαδεμένες τράπουλες. Η σύγχρονη «matrix ουτοπία» έχει ανάγκη από την ψευδαίσθηση της ταχύτητας και της «χαρούμενης» πλαστής εικόνας. Δεν είναι τυχαίο ότι στην εισαγωγική σκηνή της ταινίας «Matrix» (1999), o χάκερ πρωταγωνιστής Νίο ανοίγει το κλασικό βιβλίο του Baudrillard «Simulacra and Simulation» σηματοδοτώντας έτσι και τις θεωρητικές προϋποθέσεις της σύγχρονης επικοινωνιακής δυστοπίας που επιχειρεί να ερμηνεύσει η ταινία.

Αλλά ας επιστρέψουμε στα παραδοσιακότερα σύμβολα του χρόνου. Στην εικονολογία της τέχνης τα κλασικά σύμβολα της έννοιας του χρόνου προέρχονται από την ελληνική μυθολογία, η οποία αποδίδει τριπλή σημασία στην έννοια αυτή. Δεν υπάρχει, με άλλα λόγια, μια και μοναδική απεικόνιση του χρόνου, αλλά τρεις, κάθε μία από τις οποίες αποδίδει τις τρεις θεμελιώδεις διαστάσεις της χρονικότητας.

Ο μεγάλος γραμμικός χρόνος, που καθορίζει τη ζωή και τον θάνατο όλων των όντων, αναπαρίσταται με τον Κρόνο, έναν γέρο γίγαντα που κρατά δρεπάνι και κάποιες φορές «τρώει τα παιδιά» του.

Ο ετήσιος κύκλος του χρόνου, που ανακυκλώνεται συνεχώς, αναπαρίσταται με τον Αιώνα, έναν νέο που περιτριγυρίζεται από τις εποχές και τον ζωδιακό κύκλο. Σε κάποιες περιπτώσεις αναπαρίσταται ως φίδι που τρώει την ουρά του («ουροβόρο όφι») συμβολίζοντας την ανακύκλωση του χρόνου.

Ο προσωπικός χρόνος του καθενός αναπαρίσταται με τον Καιρό, που έχει τη μορφή άνδρα που κρατά ζυγαριά και έχει στο σώμα του φτερά. Χαρακτηριστική είναι η τοιχογραφία του Francesco de Rossi Salviati (1510-1563) στο Palazzo Vecchio στη Φλωρεντία. O Καιρός θα πρέπει να αποφασίσει πολύ γρήγορα (γι΄ αυτό είναι φτερωτός) τις καθημερινές του επιλογές τις οποίες «ζυγίζει» άμεσα. Εάν ο Κρόνος συμβολίζει τον μεγάλο αργό χρόνο και ο Αιών τον κυκλικό ετήσιο χρόνο, ο Καιρός συμβολίζει τον άμεσο καθημερινό χρόνο, τον οποίο θα πρέπει κάθε άνθρωπος να διαχειριστεί άμεσα και αποτελεσματικά. Είναι στην ουσία η μεγάλη πρόκληση της διαχείρισης του εαυτού μας στον πρόσκαιρο χρόνο της θνητότητάς μας.

Πώς, όμως, μπορεί να γίνει αυτό στη σημερινή εποχή, όπου όλα τρέχουν γύρω μας με απίστευτη ταχύτητα σε μία fake εφήμερη πραγματικότητα; Τα ίδια τα σύμβολα της social οπτικής επικοινωνίας παραπέμπουν σε αυτήν ταχύτητα και συγχρόνως στην εφήμερη διάσταση της καθημερινότητας μας. Για παράδειγμα, το νέο logo του Instagram που κυκλοφόρησε το 2016 ενσωματώνει όλα αυτά τα στοιχεία. Το στρογγυλεμένο τετράγωνο με τον λευκό κύκλο και τη λευκή τελεία παραπέμπουν στο κλείστρο της polaroid, που με τη σειρά του συμβολίζει τη στιγμιαία αποτύπωση της πραγματικότητας. Τα ζωηρά χρώματα του ουράνιου τόξου γεμίζουν όλο τον χώρο παραπέμποντας στην αέναη πολυμορφία των εικόνων. Η σημασιολογία του logo είναι απλή: ταχύτητα, μινιμαλισμός, πολυμορφία. Αντίστοιχες σηματοδοτήσεις μεταφέρουν τα logo του twitter, της meta κ.ά. Ό,τι ακριβώς σηματοδοτούν τα simulacra της σύγχρονης επικοινωνίας: ρευστότητα νοημάτων, εικονική πραγματικότητα, εφημερότητα/προσκαιρότητα εαυτού.

Το ερώτημα, λοιπόν, που τίθεται στην αρχή του χρόνου, είναι αναστοχαστικό, τουλάχιστον γι΄ αυτούς που ενδιαφέρονται να ερμηνεύσουν βαθύτερα τον προσωπικό τους ρόλο: πού θα βρεθεί το σταθερό νόημα με βάση το οποίο οι άμεσες καθημερινές μας αποφάσεις θα εδράζονται σε στέρεες και συνεκτικές βάσεις;

Ο χρόνος που διαθέτουμε στην εφήμερη ζωή μας είναι εντελώς σχετικός. Τα χρόνια περνάνε απελπιστικά γρήγορα. Η πρόκληση είναι αναπόφευκτή. Ή δίνουμε πραγματική διάσταση στον χρόνο αυτό ή συνεχίζουμε να ζούμε στη fake κατάσταση της σημερινής πραγματικότητας. Ή νοηματοδοτούμε ενδογενώς την προσωπική μας ανεξαρτησία ή παραδινόμαστε στη γλυκιά παθητικότητα της σημερινής «σιωπηλής πλειοψηφίας». Ή δημιουργούμε ενσυνείδητα την προσωπική μας ουτοπία ή αφηνόμαστε στη χαρούμενη δυστοπία της εποχής. Αντιστρέφοντας τα σύγχρονα εφήμερα καταναλωτικά simulacra δημιουργώντας την προσωπική μας πινακοθήκη εικόνων και συμβόλων. Χωρίς στερεότυπα ομορφιάς και κλισέ συμπεριφορών. Πλάθουμε το δικό μας κριτικό vlog κι όχι αυτό που επιβάλλει η εικονολογία της mass culture. Γεμίζουμε τις αντιληπτικές μας αποθήκες, με δύσκολες και «ποιητικές» εικόνες κι όχι καταναλώνοντας εφήμερες οπτικές επιθυμίες. Και το κυριότερο: ανταλλάσσουμε εμπειρίες σε συνεργατικά δίκτυα και απελευθερώνουμε τη δημιουργικότητά σε κοινές ακτιβιστικές δράσεις. Γινόμαστε κριτικοί συμμέτοχοι κι όχι παθητικοί ακόλουθοι της ανακυκλούμενης δυστοπίας «εξαγοραζόμενοι τον καιρόν, ότι αι ημέραι πονηραί εισί…».