ΣΗΜΕΙΩΤΙΚΕΣ ΑΝΑΛΥΣΕΙΣ | ΣΠΟΛΙΑ 15

 

Andrew Newell Wyeth (1917 – 2009). Ο κόσμος της Χριστίνας. 1948. Τέμπερα σε προετοιμασμένο ξύλο. 81.9 × 121.3 εκ. Museum of Modern Art, New York

Τι σημαίνει «σημειωτική ανάλυση των προσωπικών μας συμβάσεων»; Με απλά λόγια θα λέγαμε ότι είναι ένα τρόπος κατανόησης των βασικών συμβάσεων του εαυτού μας χρησιμοποιώντας τη σημειωτική θεωρία. Πόση σημασία μπορεί να έχει μια τέτοια διαδικασία; Αυτό εξαρτάται ανάλογα με τον τρόπο με τον οποίο κάποιος αντιλαμβάνεται την έννοια του εαυτού του και από τον βαθμό που θεωρεί χρήσιμη τη σημειωτική για την κατανόησή του. Εάν κάποιος θεωρεί ότι ήδη γνωρίζει τον εαυτό του, ασφαλώς, και δεν χρειάζεται τη «σημειωτική» (φυσικά και κανένα άλλο τρόπο). Εάν πάλι, επιθυμεί να κατανοήσει τις προσωπικές του συμβάσεις μέσω του «σημειωτικού τρόπου», θα πρέπει να γνωρίζει κάποια βασικά στοιχεία της «σημειωτικής γλώσσας».

Αυτό επιχειρήσαμε να κάνουμε με το πρόσφατο «σεμινάριο σημειωτικής». Το σίγουρο είναι ότι η κατανόηση των συμβάσεων του εαυτού δεν είναι μία απλή διαδικασία που ολοκληρώνεται με μία μόνο μέθοδο.

Ας επιχειρήσουμε, λοιπόν, την «ανάλυσή» μας ξεκινώντας από τη σύνοψη των βασικών σημείων του σεμιναρίου.

(α) Σύνοψη «σεμιναρίου σημειωτικής»

• Εξηγήσαμε, λοιπόν, την έννοια του «σημείου» (του «συμβόλου» στην καθομιλουμένη), την οποία ορίσαμε ως τη σχέση ανάμεσα στο «σημαίνον (ή σημειοφόρο)» που είναι η μορφή με την οποία δηλώνεται μια πληροφορία, και στο «σημαινόμενό» του, δηλ. στη σημασία που του αποδίδουμε. Για παράδειγμα, η φωτογραφία ενός έλατου είναι ένα «σημαίνον», που έχει ως «σημαινόμενο» τα Χριστούγεννα. Και τα δύο μαζί (μορφή/φωτογραφία και σημασία/Χριστούγεννα) συναποτελούν το «σημείο» (ή σύμβολο) του ελάτου. Φυσικά, αυτό συμβαίνει στον δυτικό κυρίως πολιτισμό, στον οποίο λειτουργεί ο «σημειωτικός κώδικας» των Χριστουγέννων και όλοι καταλαβαίνουμε ότι το χριστουγεννιάτικο δέντρο «συμβολίζει» τη γιορτή της Γέννησης του Χριστού. Σε κάποιον άλλο πολιτισμό με άλλους «σημειωτικούς κώδικες» η εικόνα ενός έλατου μπορεί να είχε ως «σημαινόμενο» απλώς την ξυλεία.
• Εξηγήσαμε ότι εκτός από την κλασική σχέση: «σημαίνον» / «σημαινόμενο», κάποιες άλλες σημειωτικές προσεγγίσεις έχουν προτείνει διαφορετικές τυποποιήσεις των «συμβόλων». Για παράδειγμα, σύμφωνα με τον Charles Sanders Peirce έχουμε:

• το σύμβολο / συμβολικό (symbol), δηλ. τους τύπους στους οποίους το σημαίνον δεν ομοιάζει στο σημαινόμενο αλλά είναι αυθαίρετο ή καθαρά συμβατικό, όπως η πινακίδα με τη λέξη “stop”.
• την εικόνα / εικονικό (icon), δηλ. τους τύπους στους οποίους το σημαίνον μοιάζει φυσικά ή μιμείται το σημαινόμενο, όπως το σύμβολο των ανδρικών ή γυναικείων τουαλετών.
• τον ενδείκτη / ενδεικτικό (index), δηλ. τους τύπους στους οποίους το σημαινόμενο συνδέεται άμεσα με το σημαινόμενο, όπως η εικόνα της φωτιάς κ.ά.

• Μιλήσαμε για την «αυθαιρεσία του σημείου» που εισάγαγε ο Saussure, δηλαδή, ότι από την άποψη της μορφικής σχέσης τα «σημαίνοντα» δεν έχουν σχέση με τα «σημαινόμενα». Για παράδειγμα η γραφή «δένδρο» δεν έχει σχέση, όσον αφορά στην επιλογή της συγκεκριμένης γραφής, με το ίδιο το «δένδρο». Απλά συμφωνήσαμε να έχει αυτή τη γραπτή μορφή.
• Αναφερθήκαμε σε νεότερες απόψεις, οι οποίες μεταλλάσσουν την κλασική άποψη της «αυθαιρεσίας του σημείου», υποστηρίζοντας ότι η σχέση σημαίνοντος και σημαινομένου, ακόμη και στη γλώσσα, δεν είναι εντελώς αυθαίρετη, αλλά υπάρχει «σχετική αυτονομία» του σημείου. Για παράδειγμα τα κινέζικα ιδεογράμματα (κινέζικη γραφή) στα οποία η λέξη («σημαίνον») μοιάζει με την ίδια τη σημασία της («σημαινόμενο»).
• Διακρίναμε τη διαφορά ανάμεσα στην «καταδήλωση» (καταδηλούμενο σημαινόμενο) και στη «συμπαραδήλωση» (συμπαραδηλούμενο σημαινόμενο). Έτσι ορίσαμε ότι «καταδήλωση» (denotation) είναι η κυριολεκτική, ή κοινής λογικής σημασία του σημείου και «συμπαραδήλωση» (connotation) αναφέρεται στους κοινωνικο-πολιτιστικούς και προσωπικούς συνειρμούς (ιδεολογικούς, συναισθηματικούς, κ.λπ). Για παράδειγμα μια χειρονομία, που έχει μια συγκεκριμένη μορφή, όπως το «μούντζωμα» είναι μία καταδήλωση με συγκεκριμένες συμπαραδηλώσεις για τους Έλληνες, όμως για άλλους λαούς έχει άλλες συμπαραδηλώσεις και μπορεί να σημαίνει κάτι τελείως διαφορετικό. Αναφερθήκαμε, επιπλέον, στην έννοια της «μυθολογικής ή ιδεολογικής τάξης σημασιοδότησης» που διατύπωσε ο Roland Barthes, η οποία είναι ένα τρίτο επίπεδο σημασίας (πέρα από την «καταδήλωση» και τη «συμπαραδήλωση»), το οποίο σχετίζεται με τις ευρύτερες ιδεολογικές προϋποθέσεις ερμηνείας των «σημείων».
• Διευκρινίσαμε τις διαφορές ανάμεσα στους όρους κατανόηση, νόημα και ερμηνεία.
• Στη συνέχεια επικεντρωθήκαμε στη «σημειωτική ανάλυση έργων τέχνης», όπως διαφημίσεων, ζωγραφικών έργων και φωτογραφιών. Αναλύσαμε τα πολλαπλά «επίπεδα σημειωτικής ανάλυσης του έργου τέχνης», τα οποία είναι:

• Σύνταξη: η διαρρύθμιση και ο συνδυασμός των διαφορετικών στοιχείων («σημαινόντων») ενός ζωγραφικού πίνακα (τι τοποθετείται αριστερά, τι δεξιά, τι κάτω, τι πάνω, πώς λειτουργεί το φως, η σκιά, το χρώμα κ.ά.)
• Σημασιολογία: η διασύνδεση αυτών των στοιχείων μεταξύ τους και η ερμηνεία αυτών των διασυνδέσεων.
• Πραγματολογία: η κατανόηση των στοιχείων που μας βοηθούν να κατανοήσουμε τις πραγματικές συνθήκες στις οποίες δημιουργήθηκε το έργο, αλλά και τους τρόπους με τους οποίους οι θεατές (παλαιότερα ή τώρα) το αποδέχθηκαν.
• Χρησιμοποιήσαμε ως παράδειγμα τον πίνακα: «Ο κόσμος της Χριστίνας» του Αμερικάνου ζωγράφου Andrew Newell Wyeth (βλ. αρχική εικόνα). Αναλύσαμε το έργο με βάση τα παραπάνω επίπεδα [1]:

• Σύνταξη
• Σημεία: γυναίκα, γη, ουρανός, σπίτια.
• Διαγώνιος άξονας: γυναίκα – σπίτι, ο οποίος έρχεται σε αντίθεση με τον οριζόντιο άξονα της γραμμής του ορίζοντα.
• Η διαγώνιος παραπέμπει σε κίνηση και πάθος και την αναζήτηση του ιδανικού που σηματοδοτείται από το σπίτι στην άνω δεξιά γωνία.
• Η οριζόντια ισορροπεί τη σύνθεση και περιορίζει το «πάθος» για κίνηση της Χριστίνας. Η υψηλή γραμμή του ορίζοντα εντείνει την «άνοδο».
• Η προοπτική (από πάνω προς τα κάτω) κάνει την ανάβαση δύσκολη.
• Ο ενδυματολογικός κώδικας. Σεμνότητα και ζεστασιά. Καθόλου κοσμήματα.
• Χρωματική αντίθεση που χωρίζει το σώμα σε δύο ζώνες: σκοτεινά χρώματα κάτω από τη μέση, φωτεινά πάνω.
• Τα μαλλιά ανεμίζουν. Η φύση βοηθά στην κίνηση.

• Σημασιολογία
• Ο θεατής αποκωδικοποιώντας το έργο αισθάνεται συγκρατημένη αγωνία.
• Ο μικρότερος βαθμός πληροφορίας προέρχεται από τον ουρανό και το άγονο χωράφι. Ο μεγαλύτερος από τον διαγώνιο άξονα.
• Το σπίτι έχει συνταγματική σχέση με τη γυναίκα, η οποία κινείται προς αυτό.
• Αφηγηματικότητα του έργου. Η πρόθεση της Χριστίνας να ανέβει στο λόφο δημιουργεί κίνηση και συνεπώς αφήγηση. Όμως η πρόθεση της ανόδου περιορίζεται από κάτι που φαίνεται να την εμποδίζει. Συνεπώς στην αφήγηση επικρατεί η ματαίωση.
• Απέραντος ουρανός και γη. Ο κόσμος της Χριστίνας δεν έχει όρια. Η ίδια είναι μέρος του τοπίου. Όμως όχι απαθής. Επιθυμεί να τον κατακτήσει γι΄ αυτό και κινείται, για να φτάσει στο σπίτι.
• Η μορφή αποπνέει μοναξιά (αυτό συμβαίνει και σε άλλα έργα του Wyeth). Μήπως έτσι αισθάνεται ο σύγχρονος άνθρωπος μέσα στο άγνωστο τεχνολογικό του περιβάλλον; Μήπως, όμως, ο πίνακας λειτουργεί ως σημείο της λαχτάρας του ανθρώπου για κάτι ιδανικό (οικογένεια, υψηλά ιδανικά, θείο); Μήπως όλα αυτά συνέβαλαν στη μεγάλη αποδοχή του έργου;

• Πραγματολογία
• Πραγματολογικές πληροφορίες για το περιεχόμενο του έργου: Οι πληροφορίες για το έργο είναι έμμεσες. Μπορούμε να μάθουμε ότι η Χριστίνα (1893-1968) ήταν ανάπηρη (από πολιομυελίτιδα). Ο ζωγράφος τη γνώριζε όπως και την αδερφή της διότι τα καλοκαίρια έμεινε στην περιοχή.
• Ο τίτλος του έργου δημιουργεί μία εξαρχής διπολική σχέση: Χριστίνα - κόσμος της.
• Μαθαίνουμε επίσης ότι ο ζωγράφος φιλοτέχνησε το πορτρέτο αυθόρμητα, αλλά χρησιμοποίησε και προσχέδια.
• Επίσης ως μοντέλο χρησιμοποίησε τη γυναίκα του Betsy.
• Το έργο εκτέθηκε για πρώτη φορά το 1948 στη Macbeth Gallery στο Manhattan χωρίς επιτυχία. Αυτή ήρθε μόνο μετά την αγορά του από τον Alfred Barr διευθυντή του Museum of Modern Art της Νέας Υόρκης (MoMA) αντί $1,800 και την έκθεσή του σε αυτό.

(β) Τα σύμβολα του θεατρικού έργου: «Το σπίτι της Μπερνάρντα Άλμπα» του Φεδερίκο Γκαρθία Λόρκα και η σημειωτική ανάλυση των προσωπικών μας συμβάσεων

Στο σεμινάριο ασχοληθήκαμε με τα σύμβολα του θεατρικού έργου: «Το σπίτι της Μπερνάρντα Άλμπα» του Φεδερίκο Γκαρθία Λόρκα, το οποίο σκοπεύουμε να παρουσιάσουμε τη φετινή καλλιτεχνική χρονιά. Καταλήξαμε, λοιπόν, στα παρακάτω:

• Φεγγάρι: θάνατος, ερωτισμός (Αδέλα), επιθυμία, πάθος.
• Καρέκλες: καθεστηκυία τάξη, ιεραρχία, στατικότατα ταυτοτήτων.
• Αίμα: ζωή, επίσης θάνατος, ερωτισμός.
• Άλογο: ανδρισμός, ερωτική επιθυμία.
• Μπαστούνι: δύναμη, εξουσία.
• Υφάσματα: κεντήματα, γυναικεία ταυτότητα.
• Σπίτι: σταθερός θεσμός, τιμιότητα, αλλά και φυλακή.
• Αδέλα: ελευθερία, επανάσταση, νεότητα.
• Σκυλί: διπλή σημασία· θάνατο ή τραγωδία, τιμιότητα.
• Πρόβατο: θυσία.

Από την παράσταση «Το σπίτι της Μπερνάρντα Άλμπα» του Φεδερίκο Γκαρθία Λόρκα.  Nationaltheater Mannheim, Γερμανία. Σκηνοθεσία: Calixto Bieito. Σκηνικά: Kathrin Younes. Κοστούμια: Mercè Paloma σε συνεργασία με τη Rebekka Zimlich. 2010. Φωτογραφία: Hans Jörg Michel

Είναι χαρακτηριστικό ότι παρόμοια σύμβολα θα τα συναντήσουμε με παράλληλη σημασία και σε άλλα έργα (ποιητικά ή θεατρικά) του Λόρκα, όπως στον «Ματωμένο Γάμο» ή στον «Θρήνο για τον Ιγνάθιο Σάντσιεθ Μεχίας». Η σημειωτική ανάλυση αυτών των συμβόλων έχει ως αφετηρία τις συγκεκριμένες κοινωνικο-πολιτισμικές «συμπαραδηλώσεις» τους, όπως τις συμβάσεις για το γυναικείο φύλλο που επικρατούσαν στην Ισπανία την εποχή του Μεσοπολέμου (κάποιες από τις οποίες ισχύουν ακόμα), τις ενδυματολογικές συνήθειες της μεσαίας τάξης της ισπανικής κοινωνίας ή ακόμα και τις επιδράσεις του περιβάλλοντος της ισπανικής υπαίθρου στην ψυχοσύνθεση των ανθρώπων, όπως για παράδειγμα του καλοκαιρινού καύσωνα — χαρακτηριστικά που συναντούμε σε όλες τις μεσογειακές χώρες.

Έχει νόημα η κατανόηση αυτών των σημειωτικών «συμπαραδηλώσεων» για τη θεατρική αναπαράσταση του έργου: «Το σπίτι της Μπερνάρντα Άλμπα»; Ασφαλώς κι έχει για δύο βασικούς λόγους: Πρώτον, γιατί συμβάλλει στη ζωντανή αναπαράσταση του έργου με τη μεταφορά του στη σημερινή πραγματικότητα, και δεύτερον, γιατί βοηθά στην κατανόηση των δικών μας σημειωτικών «συμπαραδηλώσεων» κάποιες από τις οποίες μπορεί να ταυτίζονται ή να έρχονται σε αντίθεση με αυτές των χαρακτήρων του έργου.

Με απλά λόγια. Για να παίξουμε σωστά τους ρόλους του έργου θα πρέπει να κατανοήσουμε τις βασικές γυναικείες και κοινωνικές συμβάσεις που τους οδηγούν να συμπεριφέρονται με ένα συγκεκριμένο τρόπο στο έργο, κατανοώντας συγχρόνως και τις αντίστοιχες δικές μας συμβάσεις, οι οποίες επηρεάζουν θέλοντας η μη και τον τρόπο με τον οποίο θα ερμηνεύσουμε τους ρόλους. Φυσικά, μία τέτοια κατανόηση δεν γίνεται μόνο μέσω της «σημειωτικής», αλλά και με άλλου είδους «κατανοήσεις», όπως της ηθικής φιλοσοφίας, της ψυχολογικής ανταπόκρισης, της φιλολογικής ερμηνείας κ.ά. Ωστόσο, με την ευκαιρία της πρόσφατης ενασχόλησής μας με τη σημειωτική, ας προσπαθήσουμε να χρησιμοποιήσουμε τις βασικές αρχές της «σημειωτικής ανάλυσης» για να κατανοήσουμε καλύτερα τις προσωπικές μας συμβάσεις.

Ας προσπαθήσουμε, λοιπόν, να αναγνωρίσουμε τα προσωπικά μας «σύμβολα». Το ερώτημα, λοιπόν, είναι: «Ας φανταστούμε τον εαυτό μας σαν ένα πολυτροπικό κείμενο που συνδυάζει γραφή, εικόνα, ήχο και κίνηση. Ποια σύμβολα θα τον αντιπροσώπευαν; Τι νόημα θα αποδίδαμε σ΄ αυτά τα σύμβολα;»

[1] Βλ. Peirano Luisa (1997). A semiotic approach to Christina's World of Andrew Wyeth. In Rauch Irmengard & Carr, Gerald F. (eds), Semiotics Around the World: Synthesis in Diversity, v. 2, Proceedings of the Fifth Congress of the International Association for Semiotic Studies [1994], Berkeley, University of California. Berlin: Mouton de Gruyter, 721-724.