ΠΕΡΙ ΕΝΑΝΤΙΟΔΡΟΜΙΑΣ | ΣΠΟΛΙΑ 24

1. (Αριστερά) Χριστός της Δόξης. Rostov o Mέγας. 1500 περ. Τέμπερα σε ξύλο. 145 × 113,3 εκ. Tretyakov Gallery, Moscow.

2. (Δεξιά) Kazimir Malevich (1879-1935). Μαύρο τετράγωνο. 1915. Λάδι σε καμβά. 79,5 × 79,5 εκ. State Russian Museum Saint Petersburg

Ο όρος «εναντιοδρομία» είναι φιλοσοφικός. Σημαίνει την αρμονία των αντιθέτων. Πατέρας της έννοιας θεωρείται ο φιλόσοφος Ηράκλειτος (6ος αι. π.χ.), παρόλο που δεν συναντούμε την ίδια ακριβώς λέξη στα εναπομείναντα έργα του. Ο Ηράκλειτος χρησιμοποιεί τη φράση «παλίντροπος αρμονία» (η λέξη «παλίντροπος» είναι συνώνυμη της «εναντιοδρομίας» και σημαίνει «αυτό που αλλάζει αντίθετες κατευθύνσεις») θέλοντας να δηλώσει ότι το σημαντικό για τον άνθρωπο είναι να πετύχει στη ζωή του την ισορροπία των αντιθέτων στοιχείων της προσωπικότητάς του. Ανάμεσα, δηλαδή, στις δυνάμεις της καταστροφής, της έχθρας, της αντιπαλότητας, του μίσους και από την άλλη στις δυνάμεις της ενότητας, του συμβιβασμού και της καλοσύνης.

    Η έννοια της «εναντιοδρομίας», όπως διατυπώθηκε από τον Ηράκλειτο, ενέπνευσε και την ψυχανάλυση και ιδιαίτερα τον Ελβετό ψυχίατρο Carl G. Jung (1875-1961). Ο Jung, διατύπωσε την άποψη ότι η δυσαρμονία της ανθρώπινης ψυχής μπορεί να θεραπευθεί όταν ισορροπήσουν τα αντίθετα στοιχεία της και συγκεκριμένα το «ασυνείδητο» με τα ενστικτώδη και αρχέγονα πάθη και το «συνειδητό» με την κριτική σκέψη και τον συνετό νου. Ως χαρακτηριστικό παράδειγμα εφαρμογής της έννοιας της «εναντιοδρομίας» ο Jung ανέφερε την ισορροπία της ανθρώπινης σεξουαλικότητας. Όπως έγραφε, το χαρακτηριστικό της νεότητας είναι η φυσική ορμή προς τα ένστικτα και τα πάθη. Η ανακάλυψη και κυρίως η διαχείριση του σώματος είναι στοιχείο φυσικής ωρίμανσης. Ωστόσο, ο προσανατολισμός αποκλειστικά προς τον αισθησιασμό αποτελεί στοιχείο δυσαρμονίας. Η ισορροπία επέρχεται, όταν οι ορμές μετριαστούν από τη λειτουργία των συνειδητών πνευματικών, νοητικών και ψυχικών διεργασιών. Όταν, δηλαδή, ο άνθρωπος ισορροπήσει τις ψυχικές με τις σωματικές του ενορμήσεις.

    Η έννοια της «εναντιοδρομίας» μπορεί να ερμηνευθεί από την άποψη της αντίθεσης ανάμεσα στο σώμα και στην ψυχή. Στη σημείο αυτό χαρακτηριστική είναι η θεολογική ερμηνεία με βάση τη σημασία της «μεταμόρφωσης» του Χριστού στο Θαβώρ. Όπως διαβάζουμε στο Ευαγγέλιο κάποια ημέρα ο Χριστός ανέβηκε μαζί με τους τρεις στενότερους μαθητές του, τον Πέτρο, τον Ιάκωβο και τον Ιωάννη, στο όρος Θαβώρ κι εκεί μεταμορφώθηκε μπροστά τους. Το πρόσωπό του έλαμψε σαν ήλιος και τα ρούχα του έγιναν λευκά όπως το φως. Συγχρόνως εμφανίστηκε ο Ηλίας και ο Μωυσής και συνομιλούσαν μαζί Του. Οι μαθητές έπεσαν κάτω από τη εκτυφλωτική δύναμη αυτού του φωτός, το οποίο ήταν φωτεινότερο από οποιοδήποτε άλλο και συγχρόνως είχε την ιδιότητα να αγγίζει τις ίδιες τις ψυχές τους σκορπώντας απίστευτη αγαλλίαση και πνευματική χαρά. Ποιο είναι το νόημα αυτής της «μεταμόρφωσης»;

    Πέρα, από τη θρησκευτική του δυναμική, η Μεταμόρφωση αποτελεί ένα φιλοσοφικό σχόλιο για τη δυνατότητα του ανθρώπινου σώματος να είναι συγχρόνως χειροπιαστή ύλη, αλλά και το αντίθετό της, δηλαδή, πνευματική μη-ύλη. Το φως που είδαν οι μαθητές μπορούσαν να τον αισθανθούν με την ψυχοσωματική τους ύπαρξη. Ωστόσο, δεν ήταν αυτή καθαυτή η ουσία του Θεού, αλλά οι ενέργειές του, αφού κανείς δεν μπορεί να δει το πρόσωπο του Θεού και να συνεχίσει να ζει σ΄ αυτόν τον κόσμο. Γι΄ αυτό ονομάζεται Άκτιστον Φως των Άκτιστων Ενεργειών του Θεού. Το Φως αυτό υπάρχει, και δεν υπάρχει, γιατί μπορεί να το αντιληφθεί ο άνθρωπος ως πραγματικό με το σώμα σου, αλλά συγχρόνως και ως μη αληθινό, αφού είναι κάτι που ξεπερνά τις υλικές του αισθήσεις.

    Είναι χαρακτηριστικό ότι στην αγιογραφία της σκηνής της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος στο μέσον εικονίζεται ο Χριστός μέσα σε φωτεινή δόξα (γνόφο) που ζωγραφίζεται είτε με φωτοειδή χρώματα είτε με κόκκινο και μαύρο (όπως στη ρωσική εικόνα 1). Με τον τρόπο αυτό το Άκτιστο Φως αναπαρίσταται με τον φυσικό τρόπο που καταλαβαίνουν οι αισθήσεις μας, δηλαδή με φωτεινές αποχρώσεις, αλλά και με τον εντελώς αντίθετο τρόπο, δηλαδή με το μαύρο χρώμα, το οποίο δηλώνει την απουσία οποιουδήποτε χρώματος. Στη δεύτερη περίπτωση ο αγιογράφος, ενώ αποδέχεται τη δυνατότητα να ζωγραφίσει τη σκηνή της Θείας Μεταμόρφωσης, κάτι που ξεπερνά τις φυσικές αισθήσεις, συγχρόνως δηλώνει την αδυναμία του να αποδώσει με φυσικά μέσα το Άκτιστο Φως κι γι΄ αυτό το αποδίδει με μαύρο χρώμα.

    Η επιλογή αυτή παραπέμπει στον τρόπο κατανόησης του Θεού που είναι γνωστός ως «αποφατική θεολογία», σύμφωνα με την οποία, εφόσον δεν μπορούμε να γνωρίσουμε την ουσία του Θεού, παρά μόνο τις άκτιστες ενέργειές Του, τότε μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε όρους εντελώς αντίθετους από αυτούς που θα μπορούσαμε να μιλήσουμε γι΄ Αυτόν. Η αποφατική θεολογία αποδέχεται συγχρόνως και τη λογική, αλλά και τη μη-λογική γνώση του θείου και είναι χαρακτηριστική της Ορθόδοξης Θεολογίας σ΄ αντίθεση με την κατανόηση του Θεού μέσω λογικών επιχειρημάτων που χρησιμοποιεί ο δυτικός χριστιανισμός.

    Με βάση αυτή την ευρύτερη λογική ο Kazimir Malevitch (1879-1935) ζωγράφισε το 1915 το πιο διάσημο σουπρεματιστικό του έργο το Μαύρο Τετράγωνο (εικόνα 2). Σημειωτέον ότι ο Malevich ήταν γνώστης της μυστικής Ορθόδοξης Θεολογάις εξαιτίας της ρωσικής του καταγωγής. Το μαύρο χρώμα σημαίνει την πλήρη απουσία χρώματος, ενώ το άσπρο συγκεντρώνει το φως, άρα όλα τα χρώματα και συγχρόνως την έλλειψη αντικειμένων –ένα «θετικό τίποτα»— χωρίς υλική υπόσταση. Από την απόλυτη καθαρότητα του λευκού αναδύεται το μαύρο τετράγωνο, το οποίο συνοψίζει την νέα αντικειμενικότητα, η οποία έχει πνευματική διάσταση.

    Ολοκληρώνοντας αυτήν την πρώτη επεξεργασία της έννοιας της «εναντιοδρομίας» και του νόμου των αντιθέσεων, θα παραθέσουμε το ποίημα του Οδυσσέα Ελύτη με τον χαρακτηριστικό τίτλο «Παλίντροπον», τον οποίο αντλεί από την έννοια της «παλίντροπης αρμονίας» του Ηράκλειτου. Το ποίημα θεωρείται από τα πλέον μεταφυσικά του Ελύτη και περιέχεται στη συλλογή Το φωτόδεντρο και η δεκάτη τετάρτη ομορφιά (1971).

Οδυσσέας Ελύτης

ΠΑΛΙΝΤΡΟΠΟΝ

Θάρρος: ο ουρανός αυτός είναι

Και τα πουλιά του εμείς

                            όσοι αλλού δε μοιάζουμε

Καταποντισμένη μέσα μας

Θάλασσα δημητριακή με γαίες και αχανή βουστάσια

Μόνος απ' όξω απόμεινε ο ηλίανθος

Αλλά ποιος είναι αυτός που περπατάει στον ήλιο

Μαύρος όσο το φως πιο δυνατό;

Θάρρος: ο άνθρωπος αυτός είναι

ο Κύων που λένε άλλ'

                            ο παραλίγο Αρχαλκυών

Άπλες αμάλαγες του Ιουνίου νομάδες άνεμοι

Χαρακωμένα καστανά χώματα που ανεβήκαμε

Διψασμένοι για λίγη λάμψη όρους Θαβώρ

Αλλά τι να 'ναι αυτό που χαμηλά περνάει κι ανατριχιάζει

Σαν άλλου κόσμου που έφτασε αεράκι;

Θάρρος: ο θάνατος αυτός είναι

Στην παπαρούνα την πλατιά

                            και στο λιανό λιανό χαμομηλάκι.

Το ποίημα περιέχει πολύπλοκες έννοιες. Θα μπορούσαμε να συνοψίσουμε το νόημά του ως εξής: Ο ποιητής, ενώ ατενίζει τον υψηλό ουρανό γεμάτος πίστη στη μεγαλοσύνη του εαυτού και του ανθρώπου εν γένει (Θάρρος: ο ουρανός αυτός είναι / Και τα πουλιά του εμείς), συγχρόνως καταποντίζεται στην ανατριχίλα του θανάτου (Θάρρος: ο θάνατος αυτός είναι / Στην παπαρούνα την πλατιά / και στο λιανό χαμομηλάκι). Ενδιάμεσα, αναζητά διψασμένος το φως του Θαβώρ (Διψασμένοι για λίγη λάμψη όρους Θαβώρ) (δηλαδή, το Άκτιστο Φως της Μεταμορφώσεως) και συγχρόνως κατανοεί ότι οι φυσικές αισθήσεις αδυνατούν να νιώσουν τη δύναμη αυτού του φωτός (Αλλά ποιος είναι αυτός που περπατάει στον ήλιο / Μαύρος όσο το φως πιο δυνατό;)».

    Οι παραλληλίες με την έννοια της αντίθεσης του Ηράκλειτου («Παλίντροπον»), του Μαύρου Τετράγωνου του Malevitch και την Ορθόδοξη θεολογία του Ακτίστου Φωτός είναι χαρακτηριστική. 

    Ένα πρώτο συμπέρασμα από την παράλληλη επεξεργασία της έννοιας της «εναντιοδρομίας» στη φιλοσοφία, στην ψυχανάλυση, στη θεολογία και στην τέχνη είναι ότι ο άνθρωπος είναι το πλέον «ποιητικό» ψυχοσωματικό ον, το οποίο μπορεί να αναπτύξει τις πλήρεις του ικανότητες, όταν ισορροπήσει τις αντίθετες υλικές και πνευματικές του ιδιότητες. Αρκεί να έχει επεξεργασμένο νου και καθαρότητα της καρδιάς.

Εργασία: Αναπτύξτε με λόγο, εικόνα ή άλλον τρόπο, τις αντίθετες δυνάμεις της προσωπικότητάς σας.