ΛΟΓΟΣ ΠΕΡΙ ΑΠΛΟΤΗΤΑΣ | ΣΠΟΛΙΑ 32

 

Γιώργος Μυτελέτσης. Παλιά Βροντού Πιερίας. 21/07/2025, ώρα 18:36

Στο προηγούμενα «Σπόλια 31» κάναμε λόγο για το νόημα της ελευθερίας, το οποίο συνιστά την ουσία της ανθρωπινότητας μας· αυτής που είναι αδύνατο να αντιγράψει οποιαδήποτε «τεχνητή νοημοσύνη».

Ωστόσο, η ελευθερία δεν έχει νόημα θεωρητικό. Ο πυρήνας της ανθρώπινης ελευθερίας βρίσκεται στην πρακτική της διεκδίκηση. Κι αυτό σημαίνει απόρριψη του ναρκισσισμού και αποδοχή της αδυναμίας μας να υπάρξουμε χωρίς την ενσυνείδητη μαθητεία σε «κάτι». Πρακτικά ελεύθερος είναι ο άνθρωπος που κατανοεί την αγνωσία του («Ἓν οἶδα ὅτι οὐδὲν οἶδα» =ένα ξέρω, ότι δεν ξέρω τίποτα, όπως έλεγε ο Σωκράτης) και μέσα από αυτήν την «καλή ταπείνωση» αποκτά τη δυνατότητα να γνωρίσει αυτό που μπορεί να τον αλλάξει. Η δυνατότητα αλλαγής είναι το χάρισμα της μαθητείας, που ταυτίζεται με τη δυνατότητα της ελευθερίας στον άνθρωπο. Ας θυμηθούμε τον Τάσο Λειβαδίτη (Ἵνα πληρωθῇ τὸ ρηθὲν. Από τη συλλογή Μικρό βιβλίο για μεγάλα όνειρα, Αθήνα: Κέδρος, 1987):

«καμιά φορά η μητέρα με ρωτούσε δακρυσμένη: Γιατί σ΄ αρέσει να ταπεινώνεσαι; Θέλω να καταλάβω μητέρα».

Η «μαθητεία» συνδέεται με την απλότητα. Ενδιαφέρουσα είναι η φράση του Οδυσσέα Ελύτη στον Μικρό Ναυτίλο:

«Από το ελάχιστο φτάνεις πιο σύντομα οπουδήποτε».

Το ελάχιστο είναι το πραγματικά αναγκαίο. Αυτό που είναι αντίθετο στην πλεονεξία. Ωστόσο, το «ελάχιστο» προϋποθέτει επιλογή. Κι εκεί αρχίζουν τα δύσκολα, γιατί η επιλογή προϋποθέτει επίγνωση των ορίων μας. Η επίγνωση αυτή είναι πρωτίστως επίγνωση των ορίων του σώματός μας. Χωρίς το σώμα, δηλαδή την υλικότητα της ύπαρξής μας, δεν υφίσταται ανθρωπινότητα. Ποιο όμως είναι το σώμα στη σημερινή πραγματικότητα της καταναλωτικής βουλιμίας; Ποιο είναι το σώμα στην εποχή του ναρκισσισμού και της ξεδιαντροπιάς των επιθυμιών;

Είναι χαρακτηριστική η συνέχεια της φράσης του Ελύτη:

«Από το ελάχιστο φτάνεις πιο σύντομα οπουδήποτε. Μόνο που 'ναι πιο δύσκολο. Κι από το κορίτσι που αγαπάς φτάνεις, αλλά θέλει να ξέρεις να τ' αγγίξεις οπόταν η φύση σού υπακούει. Κι από τη φύση -αλλά θέλει να ξέρεις να της αφαιρέσεις την ακίδα της.»

Το σώμα έχει ανάγκη τη γείωση της σύνεσης. Μέσω της σύνεσης μπορεί να ξεπεραστεί η ανεξέλεγκτη και ατέρμονη επιθυμία. Με αυτόν τον τρόπο η φύση υποτάσσεται στη σοφία που προκύπτει από τη μαθητεία. Το «άγγιγμα» προϋποθέτει άσκηση στη γνώση. Το αντίθετο, δηλαδή, από αυτό που προωθεί το σημερινό στερεοτυπικό σύστημα της αχόρταγης και ανεξέλεγκτης ικανοποίησης όλων των επιθυμιών.

Η διαδικασία αυτή ενισχύεται από την «υποχρεωτική» κοινωνικότητα των μέσων κοινωνικής δικτύωσης και από την ακόμα πιο εύκολη δια-σύνδεση των σωμάτων. Στη σημερινή κοινωνία της αγοράς, όλες και όλοι μπορούν να γίνουν καταναλωτές των σωμάτων των άλλων. Η ιδιωτικότητα καταστρέφεται και μάλιστα με τις ευλογίες της υποκριτικής νομικής προστασίας της. Πλήθος νόμων υποτίθεται ότι προστατεύουν την έκθεση και την κατανάλωση των σωμάτων, αλλά επί της ουσίας, μέσω της πλατωνικής τους αυστηρότητας, λειτουργούν ανάποδα –οι νόμοι πολλές φορές λειτουργούν ως «ηθικό» άλλοθι του συστήματος—. Μια απλή περιήγηση στα social είναι αρκετή για να αποδείξει του λόγου το αληθές. Και φυσικά τη μερίδα του λέοντος έχει η εύκολη ερωτική διασύνδεση των σωμάτων.

Στο διά ταύτα· η ευκολία στην εκπλήρωση των επιθυμιών κάθε άλλο παρά ενώνει τους ανθρώπους. Τους καθιστά ακόμα πιο μοναχικούς και κατά συνέπεια πιο ευάλωτους στα στερεότυπα της αγοράς διευρύνοντας την έννοια της κατανάλωσης ακόμα και στις ανθρώπινες σχέσεις. Γινόμαστε καταναλωτές των άλλων, του σώματός τους, της αγάπης τους και της ψυχής τους, όπως ακριβώς καταναλώνουμε προϊόντα. Το βασικό πρόταγμα είναι η πάση θυσία ατομική ψυχική ευεξία και η λογική του «ζήσε τη ζωή σου, πέρνα καλά και απόλαυσε τη στιγμή». Στην ουσία πεθαίνουμε ολοένα και περισσότερο στη μοναξιά της φθοράς μας. Όπως και πάλι έγραφε ο Ελύτης στη Μαρία Νεφέλη:

«Είμαστε το αρνητικό του ονείρου γι’ αυτό φαινόμαστε μαύροι και άσπροι και ζούμε τη φθορά πάνω σε μιαν ελάχιστη πραγματικότητα».

Η διεκδίκηση της απλότητας προϋποθέτει μαθητεία στο αληθινό μας σώμα· όταν μπορούμε εμείς να κυριαρχήσουμε στη φύση μας με σύνεση και επίγνωση κι όχι το σύστημα πάνω μας.

Και κάτι ακόμα, ίσως πιο ουσιαστικό. Όλα αυτά προϋποθέτουν το ανυστερόβουλο και ουσιαστικό ενδιαφέρον μας για τους άλλους. Όπως έγραφε ο άλλος μεγάλος ποιητής ο Τάσος Λειβαδίτης:

«Κι όταν δεν πεθαίνει ο ένας για τον άλλο, είμαστε κιόλας νεκροί».

Μέρες που είναι, λοιπόν, παραμονές του Δεκαπενταύγουστου, θυμήθηκα το ποίημα ενός μάλλον λησμονημένου ποιητή, του Ματθαίου Μουντέ. Θέλοντας να μιλήσει για την Παναγία, δεν μίλησε με τα συνήθη μεγαλεπήβολα και «θρησκευτικά» λόγια που ακούγονται αυτές τις μέρες. Μετέφερε την αγιότητα της Παναγίας στο επίπεδο της απλής καθημερινότητας, εκεί όπου υπάρχει φτώχεια, ανέχεια, ασθένεια και θλίψη. Σε αυτό το επίπεδο η Παναγία γίνεται ανυπέρβλητο σύμβολο απλότητας, συμπόνιας, συμμετοχής στον ανθρώπινο πόνο και μάρτυρας της αδικίας που περισσεύει στον «όμορφο» και «ευτυχισμένο» κόσμο του ύστερου καπιταλισμού μας.

Ας διαβάσουμε το σχετικό ποιητικό απόσπασμα:

[…]

Διαδόθηκε πὼς εἶδαν τὴν Παναγία νὰ ὑφαίνει

μικρὰ ράσα γιὰ τὰ παιδιὰ τῶν σκλάβων.

Κάθεται λένε παράμερα, κάτω ἀπὸ ἕνα σκίνο,

ὑφαίνει καὶ κλαίει. Ποιὸς ξέρει, ἴσως ν’ ἄκουσε

γιὰ τὴν προδοσία, ἴσως να λυπᾶται ἀκόμα γιὰ

τὶς μικροσκοπικές δεσποινίδες ποὺ τὶς ἔδιωξαν

ἀπὸ τὸν Πύργο καὶ κατεβαίνουν τρεκλίζοντας πρὸς τὰ βράχια.

Ἡ Παναγία δὲν εἶναι μιὰ ξένη σὲ τοῦτο τὸν τόπο.

Βέβαια, δὲν ἔχει καμιὰ σχέση μὲ τὰ φιλόπτωχα ταμεῖα

οὔτε μὲ τὰ κλουβιά, οὔτε μὲ τὰ πυροτεχνήματα.

Ὅμως κάτι παιδιά εἶπαν πὼς τὴν εἶδαν νὰ κοιμᾶται

πολλὲς βραδιὲς σὲ κεῖνα τὰ χαλάσματα στὸ ρέμα.

Ἄραγε πληροφορήθηκε γιὰ τὴ λόγχη;

Τὰ πηγάδια – εὐτυχῶς– φέτος γέμισαν.

Λένε πὼς βοήθησαν σ’ αὐτὸ πολὺ τὰ δάκρυά της.

[…]

Ματθαίος Μουντές, [Διαδόθηκε πὼς εἶδαν τὴν Παναγία]. Τα οθώνια κείμενα. Στη συλλογή: Η αντοχή των υλικών. Ποιήματα (Αθήνα: Καστανιώτης, 31985, 106-107).

Καλό Δεκαπενταύγουστο.