ΠΕΡΙ ΦΑΝΤΑΣΙΑΣ | ΣΠΟΛΙΑ 4

 

Puvis de Shavannes (1824-1898), Η Φαντασία. 1866, λάδι σε μουσαμά, 263,5 × 149 εκ., Ιαπωνία, Ohara Museum of Art, Kurashiki 

Πολύ συχνά ακούμε στην καθημερινή μας ζωή ή και στο σχολείο ότι θα πρέπει να αναπτύξουμε τη φαντασία μας και ότι ο δημιουργικός άνθρωπος θα πρέπει να καλλιεργεί συνεχώς τη φαντασία του. Είναι όμως έτσι; Τι είναι φαντασία; Υπάρχουν όρια σε αυτήν; Είναι πάντα δημιουργική η φαντασία; Ποια είναι η σχέση της φαντασίας με την τέχνη;

Το θέμα είναι πραγματικά ανεξάντλητο. Θα προσπαθήσουμε να το προσεγγίσουμε με βάση πέντε «σπόλια» επιχειρώντας να απαντήσουμε σε μερικά από τα παραπάνω ερωτήματα, αφήνοντας γι΄ άλλη φορά την ερμηνεία των υπόλοιπων.

(α) Θα ξεκινήσουμε από τον τυπικό ορισμό της φαντασίας χρησιμοποιώντας ένα έγκυρο λεξικό της νεοελληνικής γλώσσας. Διαβάζουμε, λοιπόν, στο λήμμα «φαντασία»:

«φαντασία η [fandasía] Ο25 : I. η ικανότητα του ανθρώπινου πνεύματος να αναπαριστάνει, να ανακαλεί, να σχηματίζει και να συνδυάζει ελεύθερα εικόνες και παραστάσεις, χρησιμοποιώντας αλλά και ξεπερνώντας τα δεδομένα της εμπειρίας και τους κανόνες της νόησης […]». [Βλ. Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής, Θεσσαλονίκη: Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη), 1998, https://www.greek-language.gr/greekLang/modern_greek/tools/lexica/triantafyllides/]

Σύμφωνα με τον ορισμό, η φαντασία είναι ανθρώπινη ικανότητα μέσω της οποίας μπορούμε να δημιουργήσουμε «φανταστικές» εικόνες και αναπαραστάσεις της πραγματικότητας. Στη διαδικασία αυτή μπορεί να χρησιμοποιήσουμε τις εμπειρίες και το μυαλό μας (νόηση), αλλά στην ουσία η φαντασία είναι διαφορετική από τη λογική και την ρεαλιστική πραγματικότητα. Εξαρχής, λοιπόν, θεωρούμε τη φαντασία ως κάτι «μη λογικό». Ποια είναι όμως τα όριά της;

(β) Θα συνεχίσουμε με το δεύτερο «σπόλιο» που είναι το αρχικό ζωγραφικό έργο. Πρόκειται για τον συμβολιστικό πίνακα του Γάλλου ζωγράφου Puvis de Chavannes (1824-1898) με τίτλο «Η Φαντασία». Στο έργο εικονίζονται τα βασικά σύμβολα της φαντασίας. Σ΄ ένα φανταστικό αρχαιοελληνικό τοπίο (συνηθισμένο μοτίβο του καλλιτέχνη) εικονίζεται μια γυμνή νύμφη (σύμβολο της σαρκικής ηδονής) που χρησιμοποιεί ένα αμπελόκλημα (σύμβολο του Διονύσου και της ευωχίας) για να παγιδέψει τον φτερωτό Πήγασο (σύμβολο της φαντασίας). Στο κάτω μέρος ένας νεαρός ερωτιδέας ή ο ίδιος ο έρωτας πλέκει στεφάνι από λουλούδια. Το συμβολιστικό νόημα είναι απλό: Η φαντασία αιχμαλωτίζεται από την σαρκική ηδονή και ο ανέμελος έρωτας συμμετέχει ενισχύοντας την άλογη φανταστική επιθυμία.

(γ) Το τρίτο «σπόλιο» αφορά στο φιλοσοφικό νόημα της φαντασίας και προέρχεται από τον Αριστοτέλη. Στο τρίτο μέρος του συγγράμματός του «Περί ψυχής» ο φιλόσοφος ασχολείται με τη φαντασία, την οποία εξ αρχής διαχωρίζει από την αίσθηση (δηλαδή τις αισθήσεις) και τη διάνοια (δηλαδή τον νου και τη λογική). Θεωρεί τη φαντασία προϊόν της αίσθησης και ως ανθρώπινη ικανότητα την οποία δεν συναντάμε στα ζώα. Η φαντασία είναι κατώτερη από την κρίση και τη σκέψη, γιατί αυτές επαληθεύονται από την πραγματικότητα, ενώ η φαντασία από την υποκειμενική κρίση αυτού που φαντάζεται. Επιπλέον είναι μια ικανότητα στην οποία μπορεί ο άνθρωπος με ευκολία και χωρίς κόπο να βρεθεί όποτε το θελήσει και οποιαδήποτε στιγμή. Με τη φαντασία ο άνθρωπος έχει την δυνατότητα να νιώσει διάφορα συναισθήματα, όπως θάρρος, χαρά, φόβο, ακόμα κι όταν οι αιτίες τους δεν είναι πραγματικές.

Όπως γράφει:

Η φαντασία είναι κατώτερη από τη νόηση και μπορεί να μας οδηγήσει σε κρίσεις ορθές ή λανθασμένες. Για να μας οδηγήσει σε σωστές κρίσεις θα πρέπει να προηγηθεί η επεξεργασία των φανταστικών εικόνων από τον νου. Αυτή τη διαδικασία μπορεί να την κάνει μόνο ο άνθρωπος, αφού είναι το μοναδικό πλάσμα που διαθέτει νου.

Παρά την εξάρτηση της φαντασίας από τον νου, ο ρόλος της στην παραγωγή της σκέψης και του νοήματος είναι πολύ σημαντικός, γιατί οι φανταστικές εικόνες ενισχύουν τη σκέψη για να κατανοήσει τα αντικείμενα όταν αυτά δεν είναι παρόντα. Την ίδια χρησιμότητα έχει η φαντασία και στην κατανόηση των αφηρημένων εννοιών, γιατί και κι αυτές μπορούν να αισθητοποιηθούν με φανταστικές εικόνες.

Για τον Αριστοτέλη, λοιπόν ο ρόλος που διαδραματίζει η φαντασία στη διανοητική διαδικασία είναι πολύ σημαντικός αρκεί όμως αυτή να λειτουργεί με τη σύμπραξη της λογικής, αλλιώς οδηγεί στην πλάνη.

(δ) Το τέταρτο «σπόλιο» αφορά στο θεολογικό νόημα της φαντασίας, το οποίο δεν διαφέρει ως προς την αρχή του από το προηγούμενο φιλοσοφικό νόημα της φαντασίας που έδινε ο Αριστοτέλης. Η διαφορά βρίσκεται στο ότι η θεολογική σημασία δεν μένει στην εξήγηση της φαντασίας, αλλά προτείνει και τρόπους για την επωφελή –με την έννοια της θρησκευτικής πρακτικής— λειτουργία της.

Για την Ορθόδοξη θεολογία ειδικότερα, η φαντασία είναι ανάμεσα στον νου και στις αισθήσεις και είναι μεταπτωτική κατάσταση, δηλαδή δεν υπήρχε στον Αδάμ και στην Εύα. Οι πρωτόπλαστοι δεν χρειάζονταν τη φαντασία, γιατί μπορούσαν να «βλέπουν» απευθείας την ουσία των όντων και γιατί δεν είχαν ηδονές ούτε και οδύνες, αλλά ζούσαν τον καθαρό έρωτα με τον Θεό. Ο Χριστός, ως «νέος Αδάμ», δεν είχε καθόλου φαντασίες, οπότε «θεωρούσε» τον Θεό χωρίς τη διαμεσολάβηση των φανταστικών εικόνων.

Κατά συνέπεια η φαντασία μπορεί να βοηθά τον άνθρωπο να συνδέσει την νόηση με τις αισθήσεις, ωστόσο, όταν δεν έχει ισχύ όταν πρόκειται μέσω αυτής να προσεγγίσουμε τον Θεό. Η προσέγγιση αυτή αναπτύσσεται μέσω της καθαρής θεωρίας που προκύπτει από την κάθαρση των παθών κι όχι από τις φανταστικές εικόνες περί Θεού.

Σύμφωνα με τον άγιο Σωφρόνιο του Έσσεξ (1896-1993) υπάρχουν τέσσερα είδη φαντασίας:

Το πρώτο είδος συνδέεται με την ανάκληση των σαρκικών παθών. Σε αυτήν την κατάσταση ο άνθρωπος δημιουργεί με τον νου εικόνες με τις οποίες φαντασιώνεται σαρκικά πάθη. Οι ρίζες των παθών είναι η φιληδονία (όλα για την ευχαρίστησή μας), η φιλοδοξία (να αισθανόμαστε ανώτεροι από όλους) και η φιλαργυρία (να είμαστε προσκολλημένοι σε υλικά αγαθά).

Το δεύτερο είδος είναι η ονειροπόληση και ο ρεμβασμός, για παράδειγμα κάποιος αισθάνεται ότι είναι μεγάλος σταρ της μουσικής, ή πλούσιος άρχοντας κ.ά.

Το τρίτο είδος είναι η καλλιτεχνική, η επιστημονική, η φιλοσοφική και η πολιτιστική φαντασία. Για παράδειγμα μέσω της φαντασίας ένας επιστήμονας μπορεί να βρει τη λύση σε ένα επιστημονικό πρόβλημα, ένας καλλιτέχνης να επινοήσει ένα έργο τέχνης κ.ά. Αυτό το είδος της φαντασίας έχει τεράστια σημασία για τον πολιτισμό και είναι απαραίτητο στοιχείο της δομής της ζωής.

Το τέταρτο είδος είναι η θεολογική δημιουργία, η απόπειρα δηλαδή κάποιος να διεισδύσει στα μυστήρια του Θεού.

Οι πατέρες της Ορθοδοξίας λένε ότι ο άνθρωπος θα πρέπει γενικά να είναι πολύ επιφυλακτικός στο θέμα της φαντασίας, γιατί όπως πίστευε και ο Αριστοτέλης, η φαντασία άνευ λογικής οδηγεί σε παράλογες αποφάσεις. Ωστόσο, οι πατέρες συμβουλεύουν τον άνθρωπο που αγωνίζεται στην κόσμο να απαλλάσσεται οπωσδήποτε από το πρώτο είδος φαντασίας, δηλαδή τις σαρκικές φαντασιώσεις, να αποφεύγει οπωσδήποτε το δεύτερο, δηλαδή τον ρεμβασμό και την ονειροπόληση που μπορούν να οδηγήσουν σε πολλά ψυχολογικά προβλήματα και να αποφεύγει το τέταρτο είδος, δηλαδή τη διανοητική ενασχόληση με τον Θεό, αλλά να προσεγγίζει την ομορφιά του Θεού αφού πρώτα καθαρίσει την ψυχή του από τα πάθη.

Το είδος της φαντασίας το οποίο είναι πιο επωφελές για τον άνθρωπο είναι το τρίτο είδος, δηλαδή η πολιτιστική και η επιστημονική φαντασία, αλλά κι αυτό με μέτρο γιατί μπορεί πολύ εύκολα να μεταστραφεί στα άλλα είδη φαντασίας και ειδικότερα στο πρώτο. Δηλαδή, κάποιος μπορεί να ασκεί την καλλιτεχνική φαντασία, αλλά στην ουσία να το κάνει από καθαρή φιλοδοξία ή φιληδονία.

(ε) Το πέμπτο «σπόλιο» σχετίζεται με τη φαντασία της σύγχρονης πολυμεσικής πραγματικότητας. Υπάρχει ο μύθος ότι τα σύγχρονα πολυμέσα, τα οποία συνδυάζουν δυναμικές εικόνες, ήχους και κίνηση, βοηθούν τη φαντασία να αναπτυχθεί με ομαλό τρόπο. Στην ουσία συμβαίνει το εντελώς αντίθετο. Η ενασχόληση ιδιαίτερα των νέων με την πολυμεσική τεχνολογία επηρεάζει καθοριστικά τις φυσιολογικές λειτουργίες του εγκεφάλου οδηγώντας στην απάθεια και στη έλλειψη δημιουργικής φαντασίας. Είναι χαρακτηριστικό το απόσπασμα από το βιβλίο του Nicolas Negreponte, «Αριθμητικός Άνθρωπος», στο οποίο διαβάζουμε ότι:

«[…] τα διαδραστικά πολυμέσα αφήνουν πολύ λίγο χώρο στη φαντασία […] Η γλώσσα των πολυμέσων περιλαμβάνει αναπαραστάσεις, τόσο ιδιαίτερες, ώστε ο εγκέφαλος χρειάζεται να καταβάλει όλο και λιγότερο προσπάθεια οπότε μένει αδρανής και ατροφικός και γι΄ αυτό ευάλωτος στη διαφήμιση και στην πολυμεσική εξαπάτηση».

Είναι σημαντικά τα λόγια αυτά γιατί διατυπώνονται από τον συγκεκριμένο επιστήμονα, ο οποίος θεωρείται «γκουρού» των νέων τεχνολογιών και βασικός σχεδιαστής πολυμεσικών προϊόντων. Η λύση που προτείνει ο Negreponte είναι η περιορισμένη και αναγκαία χρήση των πολυμέσων και η μεγαλύτερη επικέντρωση στον τυπωμένο λόγο. Όπως γράφει στη συνέχεια:

«Η τυπωμένη λέξη προκαλεί εικόνες και ανακαλεί μεταφορές των οποίων το νόημα εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τη φαντασία και την εμπειρία του αναγνώστη».

Αλλά για το θέμα της φαντασίας έπεται και συνέχεια, σε επόμενα «σπόλια».

Σημείωση: Η κυριολεκτική σημασία της λέξης «σπόλια» είναι «θραύσματα», δηλαδή κομμάτια, από παλιά κτίρια, τα οποία τα ξαναχρησιμοποιούμε σε νέες κατασκευές. Η λέξη προέρχεται από τη λατινική λέξη «spolium», που σημαίνει «λάφυρο» ή «λεία». Στην περίπτωσή μας τα «σπόλια» έχουν μεταφορική σημασία και συνδέονται με ενδιαφέροντα αποσπάσματα κειμένων που συνδυάζονται με άλλες εικόνες και έργα τέχνης (μουσικά αποσπάσματα, ποιήματα, έργα ζωγραφικής, χορό κ.ά.) συγκροτώντας πολυτροπικά «παζλ», τα οποία ο καθένας μπορεί να τα συνθέσει με τον δικό του τρόπο αποδίδοντας ένα νέο νόημα.