ΠΕΡΙ ΦΙΛΙΑΣ | ΣΠΟΛΙΑ 5

Johann Friedrich Overbeck (1789-1869). Ιταλία και Γερμανία. Λάδι σε καμβά. 94 × 104 εκ. Μονάχο, Νέα Πινακοθήκη.

Ασφαλώς το θέμα της φιλίας είναι ευρύ και δεν είναι δυνατόν να το εξαντλήσουμε με τα σημερινά «σπόλια». Θα προσπαθήσουμε μόνο να προσεγγίσουμε μερικές όψεις της φιλίας, οι οποίες ενδεχομένως να αποτελέσουν τροφή για περαιτέρω αναστοχαστικές σκέψεις.

(α) Ας ξεκινήσουμε και πάλι λεξικογραφικά. Τι διαβάζουμε σε ένα έγκυρο Λεξικό για το θέμα της φιλίας;

«φιλία η [filía] Ο25: α. η στενή κοινωνική σχέση που αναπτύσσεται ανάμεσα σε δύο ή περισσότερα άτομα και που βασίζεται στην αμοιβαία αγάπη, συμπάθεια και εκτίμηση. ANT έχθρα, εχθρότητα […]» [Βλ. Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής, Θεσσαλονίκη: Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη), 1998, https://www.greek-language.gr/greekLang/modern_greek/tools/lexica/triantafyllides/search.html?lq=%CF%86%CE%B9%CE%BB%CE%AF%CE%B1&dq=]

Ήδη από τη λεξικογραφική εξήγηση μπορούμε να εντοπίσουμε δύο ουσιώδη χαρακτηριστικά της φιλίας. Το πρώτο είναι η αμοιβαιότητα, δηλαδή, τα αισθήματα του ενός φίλου θα πρέπει να ανταποκρίνονται στα αισθήματα του άλλου. Και το δεύτερο είναι το τρίπτυχο: αγάπη, συμπάθεια και εκτίμηση. Δηλαδή, η ολόπλευρη αποδοχή του φίλου, χωρίς προαπαιτούμενα και ιδιοτέλειες.

(β) Η φιλία, λοιπόν, είναι πολύτιμη ιδιότητα για τις ανθρώπινες σχέσεις και έχει ως βασικό χαρακτηριστικό τον στενό δεσμό και την αγάπη ανάμεσα σε δύο ανθρώπους. Πώς μπορούμε, όμως, με βάση αυτή τη διαπίστωση να εξηγήσουμε και το είδος της φιλίας που αναπτύσσεται ανάμεσα σε εγκληματίες; Παρατηρούμε ότι και αυτοί έχουν μεταξύ τους στενές φιλίες και μάλιστα μερικές φορές μπορεί να προτιμήσουν να πάνε στη φυλακή παρά να προδώσουν τον φίλο και συν-εγκληματία τους. Στην πραγματικότητα, όμως, η φιλία τους δεν βασίζεται στην πραγματική αγάπη, αλλά στο συμφέρον και στον φόβο.

Ποια είναι τελικά τα χαρακτηριστικά της αληθινής φιλίας; Ας χρησιμοποιήσουμε αυτή τη φορά την Αγία Γραφή. Ο Χριστός ταυτίζει την αληθινή φιλία όχι απλά με την αγάπη μεταξύ των φίλων, αλλά και με την αυτοθυσία. Όπως διαβάζουμε στο κατά Ιωάννη Ευαγγέλιο (κεφ. 15, στ. 12-13):

Τι μας λέει, λοιπόν, ο Χριστός; Θέλετε, λέει, να μάθετε τι σημαίνει αληθινή φιλία; Πάρτε ως υπόδειγμα τη δική μου φιλία προς τους ανθρώπους. Τι κάνω εγώ για να είμαι φίλος σας; Δεν σας αγαπώ απλώς, αλλά θυσιάζω τη ζωή μου γι΄ εσάς. Τοποθετώ πάνω από τον εαυτό μου, το δικό σας συμφέρον, χωρίς να περιμένω κανένα αντάλλαγμα.

Υπάρχει καλύτερος ορισμός της φιλίας από αυτόν;

(γ) Ωστόσο, στις φιλίες υπάρχουν και κάποια πρακτικά ερωτήματα. Για παράδειγμα πότε και με ποιες προϋποθέσεις θα πρέπει να διαλύονται οι φιλίες; Ποια φιλία έχει διάρκεια και ποια όχι; Πόσο κακό κάνει σε μια φιλία, το να προσποιείται ο ένας ότι έχει διαφορετικό χαρακτήρα από τον πραγματικό του; Πόσο «τοξικό» είναι να διατηρεί κάποιος μια φιλία που γνωρίζει ότι ο φίλος του είναι κακός χαρακτήρας; Μέχρι πότε θα πρέπει κάποιος να διατηρεί μια φιλία που δεν πάει καλά; Πρέπει κανείς να διαλύει αμέσως μια φιλία; Πώς πρέπει να συμπεριφερόμαστε στον πρώην φίλο μας, όταν έχουμε πια διακόψει τη φιλία μας;

Ας προσπαθήσουμε να απαντήσουμε στα ερωτήματα αυτά όχι με δικά μας λόγια, αλλά με τα λόγια του Αριστοτέλη, χρησιμοποιώντας αποσπάσματα από το βιβλίο του «Ἠθικά Νικομάχεια» και συγκεκριμένα από το Βιβλίο Ι, κεφ. 3, στ. 1165a-1165b.

Γράφει λοιπόν ο Αριστοτέλης:

Ποια συμπεράσματα μπορούμε να εξάγουμε από το παραπάνω απόσπασμα του Αριστοτέλη;

• Οι φιλίες μπορούν να διαλυθούν, όταν ο ένας από τους δύο, γίνει κάτι διαφορετικό από αυτό που ήταν και κυρίως όταν αυτή η φιλία βασιζόταν στο συμφέρον και στην ευχαρίστηση κι όχι στην πραγματική αγάπη και ειλικρίνεια.
• «Τοξική» είναι η φιλία που τη διατηρούμε, ενώ γνωρίζουμε ότι ο άλλος μας βλάπτει ή είναι κακός χαρακτήρας. Έτσι σιγά σιγά γινόμαστε κι εμείς μη αγαθοί, δηλ. κακοί: «Φίλος του κακού κανείς δεν πρέπει να είναι, ούτε να μοιάζει με τον κακό».
• Η φιλία θα πρέπει να διαλύεται αμέσως, όταν ο φίλος είναι αθεράπευτα κακός, δηλαδή στις περιπτώσεις που ο φίλος έχει γίνει πια άλλος άνθρωπος και στην ουσία δεν θέλει ο ίδιος ν΄ αλλάξει. Επίσης, όταν η διαφορά της αρετής ανάμεσα στους δύο είναι πολύ μεγάλη, δηλαδή όταν ο ένας έχει προοδέψει πολύ στο αγαθό, ενώ ο άλλος έχει πάει πίσω. Στην περίπτωση αυτή είναι αδύνατη και η συνύπαρξή τους.
• Όταν μια φιλία διακόπτεται δεν σημαίνει ότι θα πρέπει να διακόπτουμε εντελώς κάθε σχέση. Με τους πρώην φίλους μας διατηρούμε την ανάμνηση της φιλίας μας και τους ευεργετούμε εάν χρειαστεί. Εκτός εάν ο φίλος έγινε ανάλγητος στην αρετή και υπερβολικά κακός, οπότε τότε επιβάλλεται η άμεση διακοπή κάθε σχέσης.
• Το ενδιαφέρον είναι ότι τα θέματα που αφορούν στη φιλία, τηρουμένων των αναλογιών, αφορούν και στις υπόλοιπες ανθρώπινες σχέσεις ακόμα και στο θέμα των ερωτικών σχέσεων.

(δ) Θα ολοκληρώσουμε την πρώτη αυτή προσέγγιση του θέματος της φιλίας με το τέταρτο «σπόλιο» το οποίο είναι το αρχικό ζωγραφικό έργο. Πρόκειται για τον ρομαντικό πίνακα του Γερμανού ζωγράφου Johann Friedrich Overbeck. Εικονίζει δύο νεαρές φίλες που κάθονται δίπλα δίπλα πιάνοντας η μία τα χέρια της άλλης. Ο πίνακας έχει αλληγορική σημασία. Ενώ εικονίζει δύο στενές φίλες, ο τίτλος αποκαλύπτει την αληθινή πρόθεση του καλλιτέχνη, που είναι η προσωποποίηση της Ιταλίας και της Γερμανίας και της μεταξύ τους πολιτισμικής αλληλεπίδρασης.

Ο Overbeck ήταν μέλος των λεγόμενων «Ναζαρηνών» ζωγράφων, οι οποίοι έδρασαν ως καλλιτεχνική αδελφότητα στις αρχές του 19ου αι. στην Ιταλία και στη Γερμανία. Οι Ναζαρηνοί ήταν ρομαντικοί καλλιτέχνες, που ασχολήθηκαν ιδιαίτερα με θρησκευτικά και ιστορικά θέματα.

Πέρα από την αλληγορική σημασία, μπορούμε να προσεγγίσουμε τον συγκεκριμένο πίνακα και ως απεικόνιση της αληθινής φιλίας δύο νεαρών γυναικών. Όλη η τρυφερότητα, η ευγένεια και η εμπιστοσύνη, που δείχνει η μία κοπέλα στην άλλη, μορφοποιούνται στον τρόπο με τον οποίο ενώνουν τα χέρια τους και πλησιάζουν η μία την άλλη. Παρατηρώντας τον πίνακα αισθανόμαστε ότι πράγματι μπορεί είναι εφικτή η αληθινή φιλία και η αγάπη μεταξύ δύο κοριτσιών.

Ο πίνακας αποτέλεσε πρότυπο για την παρακάτω φωτογραφία της Ευαγγελίας Τσιμήτρη και της Δήμητρας Γιάντσιου με ενδύματα του Κ.Θ.Β.Ε. που τράβηξε ο Γιώργος Μυτελέτσης το 2021 στο Δίον.

Σημείωση: Η κυριολεκτική σημασία της λέξης «σπόλια» είναι «θραύσματα», δηλαδή κομμάτια, από παλιά κτίρια, τα οποία τα ξαναχρησιμοποιούμε σε νέες κατασκευές. Η λέξη προέρχεται από τη λατινική λέξη «spolium», που σημαίνει «λάφυρο» ή «λεία». Στην περίπτωσή μας τα «σπόλια» έχουν μεταφορική σημασία και συνδέονται με ενδιαφέροντα αποσπάσματα κειμένων που συνδυάζονται με άλλες εικόνες και έργα τέχνης (μουσικά αποσπάσματα, ποιήματα, έργα ζωγραφικής, χορό κ.ά.) συγκροτώντας πολυτροπικά «παζλ», τα οποία ο καθένας μπορεί να τα συνθέσει με τον δικό του τρόπο αποδίδοντας ένα νέο νόημα.