ΠΕΡΙ ΝΑΡΚΙΣΣΙΣΜΟΥ, ΚΕΝΟΔΟΞΙΑΣ ΚΑΙ ΥΠΕΡΗΦΑΝΕΙΑΣ | ΣΠΟΛΙΑ 6

 

Caravaggio (1571–1610). Νάρκισσος. 1596-7. Λάδι σε μουσαμά. 110 X 92 εκ. Ρώμη, Εθνική Πινακοθήκη Αρχαίας Τέχνης.

Στα προηγούμενα «σπόλια 5» ασχοληθήκαμε με το θέμα της φιλίας. Καταλήξαμε ότι η πραγματική φιλία είναι ένα «άθλημα» μείωσης του εγωισμού και ανυστερόβουλου ανοίγματος του εαυτού μας στους άλλους. Η ουσιαστική φιλία ευδοκιμεί μέσα στην αλληλοεκτίμηση και καταστρέφεται από τη ζήλεια και την αναζήτηση του ατομικού συμφέροντος.

Κλειδί, λοιπόν, της φιλίας είναι η μείωση του εγωισμού. Γι΄ αυτό και στα σημερινά «σπόλια» θα ασχοληθούμε με το θέμα του ναρκισσισμού, της κενοδοξίας και της υπερηφάνειας. Και τα τρία θα μπορούσαμε περιγραφικά να τα συμπεριλάβουμε στη φράση: «Μεγάλη ιδέα για τον εαυτό μας».

Ας προσεγγίσουμε, όμως, κάπως πιο προσεκτικά αυτούς τις έννοιες.

(α) Για τον όρο: «ναρκισσισμός» διαβάζουμε σε ένα έγκυρο Λεξικό:

«ναρκισσισμός ο [narkisizmós] Ο17 : ο υπερβολικός θαυμασμός του εαυτού μας και η εκδήλωση αυτού του θαυμασμού. 

[Βλ. Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής, Θεσσαλονίκη: Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη), 1998, https://www.greek-language.gr/greekLang/modern_greek/tools/lexica/triantafyllides/search.html?lq=%CE%BD%CE%B1%CF%81%CE%BA%CE%B9%CF%83%CF%83%CE%B9%CF%83%CE%BC%CF%8C%CF%82&dq=]

(β) Το δεύτερο «σπόλιο» είναι το έργο «Νάρκισσος» του Ιταλού ζωγράφου Caravaggio (1571–1610), ο οποίος θεωρείται από τους πρωτεργάτες του Μπαρόκ.

Το θέμα του Νάρκισσου είχε μεγάλη απήχηση στη ζωγραφική, της προηγούμενης περιόδου, της αναγεννησιακής τέχνης. Μάλιστα, σύμφωνα με τον θεωρητικό και ζωγράφο της Αναγέννησης Leon Batista Alberti, o Νάρκισσος θεωρείται ο εφευρέτης της ζωγραφικής, αφού, όπως έγραφε, τι άλλο είναι η ζωγραφική παρά το να μπορείς να σχεδιάζεις την αντανάκλαση ενός ειδώλου στην επιφάνεια του νερού ή του καθρέφτη.

Ο Νάρκισσος σύμφωνα με τον Λατίνο ποιητή Οβίδιο στις «Μεταμορφώσεις» (Metamorphoses) του, ήταν ένας πολύ όμορφος νέος που ερωτεύθηκε τον εαυτό του, όταν είδε την αντανάκλασή του στο νερό. Ανήμπορος να ξεφύγει από το πάθος του, έμεινε εκεί να κοιτά και στο τέλος πέθανε από την πείνα. Αναφέρεται ακόμα ότι η νύμφη Ηχώ ερωτεύτηκε τον Νάρκισσο, αλλά εκείνος την απέφευγε. Απελπισμένη εκείνη από την περιφρόνηση κρύφτηκε μέσα στο δάσος και η θλίψη έλιωσε το κορμί της κι έμεινε μόνο η φωνή της να επαναλαμβάνεται συνεχώς (Metamorphoses 3:339–510). Είναι φανερό ότι στον μύθο του Νάρκισσου ο έρωτας καταντά ένα αυτοαναφορικό και αυτοκαταστροφικό πάθος.

Στον πίνακα, ο Νάρκισσος φαίνεται εντελώς απορροφημένος από το κοίταγμα του εαυτού του στο νερό. Περιβάλλεται από το απόλυτο σκοτάδι. Μοιάζει έτσι εγκλωβισμένος στον ίδιο του τον εαυτό, χωρίς καμία διέξοδο κι ελπίδα. Ο Caravaggio, ο οποίος χαρακτηριζόταν από ακραία πάθη, στην ουσία αναπαριστά στο πρόσωπο του Νάρκισσου τον ίδιο του τον εαυτό εγκλωβισμένο στα πάθη του και στην αυτοκαταστροφική του σχέση με την τέχνη.

Η ιδιαίτερη σχέση των καλλιτεχνών με τον Νάρκισσο εκφράζεται και στον πίνακα του Salvador Dalí «Η μεταμόρφωση του Ναρκίσσου». Αλλά γι΄ αυτόν τον πίνακα και για τις ψυχαναλυτικές του προεκτάσεις θα μιλήσουμε άλλη φορά.

(γ) Ας δούμε το θέμα του ναρκισσισμού από την πλευρά της ψυχολογίας. Διαβάζουμε σε ένα εκλαϊκευμένο άρθρο ψυχολογίας:

«Ναρκισσισμός: Μια σύγχρονη “επιδημία”»

Το θέμα του ναρκισσισμού έχει κεντρίσει το ενδιαφέρον των ανθρώπων εδώ και αιώνες, αλλά οι κοινωνικοί επιστήμονες ισχυρίζονται ότι σήμερα βιώνουμε μια σύγχρονη «επιδημία». Οπότε διερωτώνται για ακόμη μια φορά, τι είναι ο ναρκισσισμός, τι έχει οδηγήσει στην αύξησή του και αν υπάρχει κάτι που μπορούμε να κάνουμε για αυτό.

Η αφετηρία

Ο όρος ναρκισσισμός έχει την αφετηρία του περισσότερα από 2.000 χρόνια πριν, όταν ο Οβίδιος έγραψε το μύθο του Νάρκισσου. Ο ίδιος αφηγείται την ιστορία ενός όμορφου Έλληνα κυνηγού που, μια μέρα, τυχαίνει να δει το είδωλό του σε μια λίμνη και το ερωτεύεται. Παθαίνει εμμονή με την ομορφιά του και αδυνατεί να αφήσει τον αντικατοπτρισμό της εικόνας του μέχρι να πεθάνει. Μετά το θάνατό του, το λουλούδι νάρκισσος φύτρωσε εκεί όπου ήταν ξαπλωμένος.

Η έννοια του ναρκισσισμού διαδόθηκε από τον Σίγκμουντ Φρόυντ το 1914 μέσα από τη θεωρία του σχετικά με το Εγώ και τη σχέση του με τον έξω κόσμο. Στο δοκίμιό του «Για να εισαγάγουμε τον ναρκισσισμό» διακρίνει τον φυσιολογικό ναρκισσισμό από τις παθολογικές εκφάνσεις του. Η θεωρία του Φρόυντ έγινε το σημείο εκκίνησης για πολλές άλλες θεωρίες για το ναρκισσισμό.

Πότε καθίσταται ο ναρκισσισμός πρόβλημα;

Ο ναρκισσισμός βρίσκεται σε ένα συνεχές, από υγιής σε παθολογικός. Ο υγιής ναρκισσισμός είναι μέρος της φυσιολογικής ανθρώπινης λειτουργίας. Μπορεί να αντιπροσωπεύει την υγιή αυτοαγάπη και την εμπιστοσύνη που βασίζεται σε πραγματικό επίτευγμα, την ικανότητα να ξεπερνά κανείς τις δυσκολίες και να αντλεί τη στήριξη που χρειάζεται από κοινωνικούς δεσμούς.

Αλλά ο ναρκισσισμός γίνεται παθολογικός, όταν το άτομο απορροφάται από τον εαυτό του και χρειάζεται τον υπερβολικό θαυμασμό και την έγκριση των άλλων, ενώ δείχνει περιφρόνηση προς τις ευαισθησίες τους. Αν ο ναρκισσιστής δεν λάβει την επιθυμητή προσοχή, μπορεί να παρουσιάσει συμπτώματα κατάχρησης ουσιών και μείζονα καταθλιπτική διαταραχή.

Οι ναρκισσιστές συχνά προβάλουν μια εικόνα μεγαλείου ή υπέρμετρης αυτοπεποίθησης στον κόσμο, αλλά αυτό γίνεται μόνο για να καλύψουν τα βαθιά αισθήματα ανασφάλειας τους και μια εύθραυστη αυτοεκτίμηση που εύκολα πληγώνεται από την παραμικρή κριτική. Ο νάρκισσος θέλει κυρίως να τον θαυμάζουν, όχι να τον αγαπούν. Επιδιώκει να αγαπά αυτούς που δεν τον αγαπούν, αλλάζει τους ερωτικούς συντρόφους όταν τον έχουν αγαπήσει, αισθάνεται απόρριψη όταν ο άλλος δεν ανταποκρίνεται.

Λόγω αυτών των χαρακτηριστικών, οι νάρκισσοι βρίσκονται σε ρηχές σχέσεις που χρησιμεύουν μόνο για να ικανοποιήσουν τη συνεχή ανάγκη τους για προσοχή. Όταν τα ναρκισσιστικά χαρακτηριστικά γίνονται τόσο έντονα ώστε να οδηγούν σε δυσλειτουργία, τότε θεωρούμε ότι έχουμε ναρκισσιστική διαταραχή της προσωπικότητας.

Το «Διαγνωστικό και Στατιστικό Εγχειρίδιο των Ψυχικών Διαταραχών» περιγράφει τη ναρκισσιστική διαταραχή της προσωπικότητας ως «ένα κυρίαρχο χαρακτηριστικό μεγαλείου, την ανάγκη για θαυμασμό και την έλλειψη ενσυναίσθησης που ξεκινά από την πρώιμη ενήλικη ζωή και είναι παρόν σε ποικίλα περιβάλλοντα». Τα άτομα με ναρκισσιστική διαταραχή προσωπικότητας δείχνουν μια μεγαλοπρεπή αίσθηση της αυτοσημασίας, καταναλώνονται από φαντασιώσεις απεριόριστης επιτυχίας, δύναμης, λαμπρότητας, ομορφιάς ή ιδανικής αγάπης και είναι εξαιρετικά ευαίσθητοι στην κριτική, μεταξύ άλλων.

Οι νεότεροι άνθρωποι και οι άνδρες φαίνεται να επηρεάζονται περισσότερο. Τα ακριβή αίτια της ναρκισσιστικής διαταραχής προσωπικότητας είναι άγνωστα, αλλά η παιδική κακοποίηση και η παραμέληση μπορεί να αποτελούν πιθανούς παράγοντες που εμπλέκονται στο σχηματισμό της.

Τι έχει οδηγήσει στην αύξηση του ναρκισσισμού;

Στο κλινικό περιβάλλον, περίπου το 2% έως το 16% των ανθρώπων, πάσχουν από τη διαταραχή αυτή, ενώ στο γενικό πληθυσμό, λιγότερο από το 1% των ανθρώπων είναι επηρεασμένο. Πολλοί χαρακτηρίζουν τον ναρκισσισμό ως μια «σύγχρονη επιδημία», επισημαίνοντας ως αιτία την ταχεία αλλαγή στην κοινωνία που συνέβη στη βιομηχανική και μετα-βιομηχανική εποχή. Τις τελευταίες δεκαετίες έχουμε γίνει μάρτυρες μιας κοινωνικής μετάβασης από μια δέσμευση για το συλλογικό σε μια εστίαση στο άτομο ή τον εαυτό. Το κίνημα της αυτοεκτίμησης ήταν ένα σημαντικό σημείο καμπής προς αυτό, καθορίζοντας ότι η αυτοεκτίμηση ήταν το κλειδί για την επιτυχία στη ζωή. Οι εκπαιδευτικοί και οι γονείς προσπάθησαν να «παρέχουν» αυτοεκτίμηση στα παιδιά τους και άρχισαν να λένε στα παιδιά τους πόσο ιδιαίτερα και μοναδικά είναι, για να τα κάνουν να αισθάνονται πιο σίγουρα. Το πρόβλημα είναι ότι αυτοί οι έπαινοι ήταν αόριστοι και γενικοί και δεν συνδέονταν με συγκεκριμένες πρακτικές εργασίες που τα παιδιά πετύχαιναν με σκληρή δουλειά.

Ναρκισσισμός: Η αδυναμία της κοινότητας και της οικογένειας

Η άνοδος του ατομικισμού (με την εστίασή στο εγώ και στα εσωτερικά συναισθήματα) και η μείωση των κοινωνικών αξιών και κανόνων που συνόδευσε τον εκσυγχρονισμό της κοινωνίας, σήμαινε επίσης ότι η κοινότητα και η οικογένεια δεν ήταν πλέον σε θέση να προσφέρουν την ίδια στήριξη για τα άτομα όπως κάποτε έκαναν. Και η έρευνα έχει δείξει ότι όντας ενσωματωμένοι σε κοινωνικά δίκτυα –για παράδειγμα, η ενεργή συμμετοχή στην κοινότητά, σε δημιουργικές ομάδες και η σύνδεση με τους φίλους και την οικογένεια– έχει σημαντικά οφέλη για την υγεία. Κατά συνέπεια ο ναρκισσισμός εμποδίζει τις ανθρώπινες σχέσεις, τη φιλία και εν τέλει την αγάπη. Η υποχώρηση του ναρκισσισμού είναι η απαραίτητη προϋπόθεση για να φτάσει το άτομο στην αγάπη.

Καθώς ο κοινωνικός ιστός επιδεινώνεται, έγινε πολύ πιο δύσκολο να καλυφθεί η βασική ανάγκη για ουσιαστική σύνδεση. Το ερώτημα μετακινήθηκε από το τι είναι καλύτερο για τους άλλους ανθρώπους στο τι είναι καλύτερο για μένα. Ο εκσυγχρονισμός της κοινωνίας φάνηκε να βάζει ψηλά τη φήμη, τον πλούτο και τη διασημότητα πάνω από όλα. Όλα αυτά, σε συνδυασμό με τη διάλυση των κοινωνικών δεσμών δημιούργησαν έναν «άδειο εαυτό, απογυμνωμένο από κοινωνικό νόημα». Το πρόσωπο που έχει ως βάση τις ανθρώπινες σχέσεις έγινε άτομο που έχει ως βασική αρχή το ατομικό συμφέρον.

Η άνοδος της τεχνολογίας και η ανάπτυξη των εξαιρετικά δημοφιλών διαδικτυακών τόπων κοινωνικής δικτύωσης, όπως το Facebook, το instagram κ.ά. άλλαξε περαιτέρω τον τρόπο που περνάμε τον ελεύθερο χρόνο μας και επικοινωνούμε. Ο εθισμός στο Διαδίκτυο είναι μια νέα περιοχή μελέτης στην ψυχική υγεία και πρόσφατη έρευνα δείχνει ότι ο εθισμός στα ηλεκτρονικά κοινωνικά δίκτυα, όπως instagram, facebook, tik-tok κ.ά. είναι άρρηκτα συνδεδεμένος με την ναρκισσιστική συμπεριφορά και την χαμηλή αυτοεκτίμηση.

Τι μπορούμε λοιπόν να κάνουμε γι΄ αυτό;

Η θεραπεία για την ναρκισσιστική διαταραχή προσωπικότητας υφίσταται και περιλαμβάνει αξιακή αγωγή και ψυχοθεραπεία. Στις βαρύτερες περιπτώσεις όταν ο ναρκισσισμός συνοδεύεται από άλλες ψυχικές διαταραχές συνιστάται η φαρμακευτική αγωγή. Περαιτέρω έρευνα, ωστόσο, είναι απαραίτητη για την αποτελεσματικότητα των διαφόρων θεραπειών.

Τι μπορούμε λοιπόν να κάνουμε για όλα αυτά και πώς μπορούμε να ζήσουμε μια ευτυχισμένη ζωή γεμάτη νόημα; Μία από τις μεγαλύτερες μελέτες για την ευτυχία διεξήχθη από μια ομάδα ερευνητών του Χάρβαρντ, που παρακολούθησε μια μεγάλη ομάδα ανθρώπων για μία περίοδο 75 ετών. Αυτό που ανακάλυψαν ήταν ότι η φήμη και τα χρήματα δεν ήταν τα μυστικά για την ευτυχία. Αντίθετα, το πιο σημαντικό πράγμα στη ζωή και η μεγαλύτερη ικανότητα πρόβλεψης της απόλαυσης στη ζωή ήταν να έχεις ισχυρές και υποστηρικτικές σχέσεις και φιλίες –ουσιαστικά, ότι «το ταξίδι από την ανωριμότητα στην ωριμότητα είναι ένα είδος μετάβασης από το ναρκισσισμό στη σχέση».

Έτσι, ίσως ήρθε η ώρα να κάνετε ένα διάλειμμα από το smartphone σας, να κλείσετε τον υπολογιστή σας και να βρεθείτε με έναν φίλο σας. Ίσως, έτσι απλά, μπορεί να νιώσετε λίγο καλύτερα και να ενισχύσετε την ουσιαστική κι όχι ναρκισσιστική αυτοπεποίθησή σας.

Πηγή: PsychologyNow.gr (προσαρμοσμένο)

(δ) Ο ναρκισσισμός συνδέεται άμεσα με τις έννοιες της κενοδοξίας και της υπερηφάνειας. Ποια είναι η άποψη της φιλοσοφίας και της θεολογίας γι΄ αυτές τις έννοιες;

Αρχικά ας διευκρινίσουμε καλύτερα τους όρους:

Η κενοδοξία (κενή+δόξα) είναι συνώνυμη της ματαιοδοξίας (μάταια+δόξα), δηλαδή της μεγάλης (μάταιας, κενής) ιδέας-γνώμης (δόξας) που έχουμε για τον εαυτό μας.

Υπερηφάνεια (υπέρ+φαίνω, δηλ. φαίνομαι) είναι η παγίωση μέσα μας της άποψης ότι είμαστε σπουδαίοι. Δηλαδή, η ενσυνείδητη πια άποψη ότι είμαστε πάνω (υπέρ) από όλους κι όλα. Γι΄ αυτό και η υπερηφάνεια είναι παιδί της κενοδοξίας και εάν δεν νικηθεί οδηγεί φυσιολογικά σε αυτήν.

Όπως αναφέρει ο άγιος Ιωάννης της Κλίμακος: Η κενοδοξία γεννά την υπερηφάνεια, καθώς και άλλα αδελφά πάθη: βλασφημία, κατάκριση, φιλαρχία, σκληροκαρδία, μνησικακία και ζήλεια. Γεννιούνται επιπλέον από αυτή: υποκρισία, μωρολογία, φιλαργυρία, πλεονεξία, λύπη. Η υπερηφάνεια είναι γενέτειρα όλων των παθών.

Ποιες είναι οι πρακτικές ενδείξεις ότι είμαστε κενόδοξοι/ματαιόδοξοι; Ας κάνουμε μία αυτοαξιολόγηση του εαυτού μας:

• Όταν επιζητούμε τους επαίνους των άλλων (αυτή είναι και η βασική ένδειξη).
• Όταν φερόμαστε επιδεικτικά (π.χ. θέλουμε να δείχνουμε ότι είμαστε όμορφοι, ότι φοράμε ωραία ρούχα μας, ότι είμαστε «δήθεν»).
• Όταν κατακρίνουμε τους άλλους με στόχο να εξυψώσουμε τον εαυτό μας.
• Ο θυμός, η κατάκριση, η έλλειψη ενσυναίσθησης για τους άλλους.
• Να κρίνουμε υπερβολικά τα λάθη των άλλων μέχρι το σημείο να τους εξουθενώσουμε (να τον «κάνουμε σπουπίδι»).
• Να αναδεικνύουμε συνεχώς τις επιτυχίες μας με αναίδεια, χωρίς ντροπή και μέτρο.
• Να επαινούμε μέσα μας συνεχώς τον εαυτό μας με συνεχείς φαντασιώσεις ότι είμαστε οι πιο ικανοί, λαμπεροί, έξυπνοι κ.ά.
• Να μην ακούμε συμβουλές και να μισούμε οποιονδήποτε μας ελέγχει για τα λάθη μας.

Ένας σοφός συμβούλευσε κάποιον περήφανο να είναι ταπεινός κι αυτός είπε: «Συγχώρεσέ με, αλλά δεν είμαι περήφανος». Και ο σοφός του απάντησε: «Και ποια καλύτερη απόδειξη θα μας έδινες του πάθους σου, από αυτό που μόλις είπες;».

Στο τελικό στάδιο υπερηφάνεια είναι να αρνούμαστε τη βοήθεια του Θεού, να μη θέλουμε να ακούμε ή να διαβάζουμε τα λόγια Του, γιατί απλούστατα δεν θεωρούμε τίποτα πιο σπουδαίο στον κόσμο παρά μόνο τη δική μας άποψη την οποία εξυψώνουμε συνεχώς.

Ενδείξεις ότι νικούμε την κενοδοξία:

• Όταν αισθανόμαστε αμηχανία στους επαίνους κι όχι όπως κάνουν οι υπερήφανοι να περιμένουμε πώς και πώς τους επαίνους για να «ανέβουμε» ψυχολογικά.
• Όταν δεχόμαστε με ευχαρίστηση και χωρίς θυμό τους ελέγχους.
• Όταν ακούμε ότι κάποιος μας κοροϊδεύει κι εμείς αντί να θυμώνουμε και να τον μισούμε, αντίθετα να λέμε στον εαυτό μας: «Δεν πειράζει. Είμαι άνθρωπος με λάθη. Μπορεί να αξίζω και χειρότερες κοροϊδίες».
• Όταν δεν κρατάμε κακία και σύντομα ξεχνάμε τις κατηγόριες των άλλων.
• Σε ανώτερο και πιο δύσκολο στάδιο να αισθανόμαστε ενσυναίθηση και να αγαπάμε τους συκοφάντες μας (ακόμα πιο δύσκολο και εκλεπτυσμένο το τελευταίο, γιατί πολλές φορές μπορεί να αναμειγνύουμε τους επαίνους με τις κατηγόριες).

Συμπερασματικά

Ο ναρκισσισμός (ως «επιδημία» της εποχής μας), η κενοδοξία και η υπερηφάνεια είναι πάθη που «μικραίνουν» τη ζωή μας. Την κάνουν μίζερη, «θυμωμένη», ανικανοποίητη, συμφεροντολόγα, άσπλαχνη, μοναχική χωρίς ουσιαστικές φιλίες. Ζωή, χωρίς υγιείς σχέσεις και αγάπη.

Ποια μπορεί να είναι η «θεραπεία»; Όπως αναφέρει και πάλι ο άγιος Ιωάννης της Κλίμακος: «Αν όχι εξ΄ αιτίας άλλου πάθους (δηλ. από την υπερηφάνεια) αλλά απ΄ αυτό και μόνο έπεσε κάποιος από τους ουρανούς (ενν. τον διάβολο που είναι η πηγή της περηφάνιας), πρέπει να εξετάσουμε μήπως και χωρίς καμία άλλη αρετή, αλλά με την ταπείνωση μόνο μπορούμε να ανεβούμε στους ουρανούς».

Κατά συνέπεια το «φάρμακο» της υπερηφάνειας είναι η ταπείνωση. Και πώς αρχίζει η ταπείνωση; Με την αναγνώριση ότι δεν τα ξέρουμε όλα. Ταπείνωση σημαίνει εμπιστοσύνη στις αλήθειες που μας ξεπερνούν. Είναι η δίψα να γνωρίσουμε αυτές τις αλήθειες. Είναι η γνήσια αφετηρία γι΄ όσους θέλουν να πιστεύουν στον Θεό. Η ταπείνωση είναι γενναία πράξη, γιατί μέσω αυτής παραδεχόμαστε ότι ο εαυτός μας κάνει και λάθη. Η αληθινή ταπείνωση οδηγεί και στην αληθινή μετάνοια, δηλαδή στη διόρθωση των λαθών μας.

Μια ακόμη θεραπεία των υπερήφανων είναι να βλέπουν τα κατορθώματα των σοφών και πνευματικών ανθρώπων κι έτσι να κατανοούν το πόσο μικρά είναι τα δικά τους υποτιθέμενα κατορθώματα.

Ωστόσο, εάν ο υπερήφανος δεν θέλει να αλλάξει τότε τι επιλογές έχει; Υπάρχουν δύο δρόμοι. Ο ένας είναι να «μάθει μέσα από τα παθήματά του». Ο αμετανόητος υπερήφανος δεν έχει άλλη ελπίδα σωτηρίας, παρά μόνο όταν ταρακουνηθεί η αξιοπρέπειά του όταν περιπέσει σε σοβαρά σφάλματα. Όπως και πάλι αναφέρει ο άγιος Ιωάννης της Κλίμακος, η υπερηφάνεια προμηνύει πάντοτε τα λάθη και τις πτώσεις. Δυστυχώς ο υπερήφανος άνθρωπος μόνο από τις σοβαρές του πτώσεις έχει ελπίδες να σωθεί: «παίδευσις των υπερηφάνων είναι η πτώσις» (Λόγος 22ος, «Περί υπερηφάνειας»). Ίσως αυτή να είναι και η μεγαλύτερη ευεργεσία του Θεού προς τον υπερήφανο. Να τον οδηγήσει στην επίγνωση της «ασθένειάς» του έστω και μέσα από επώδυνες πτώσεις. Εάν αρπάξει την ευκαιρία, τότε σώζει τη ζωή του. Εάν όχι, τότε ακολουθεί τον άλλο δρόμο, που είναι ο απύθμενος εγωκεντρισμός και τελικά η ίδια η ψυχική ασθένεια.

Ας επιζητούμε την ανώτερη δόξα και την ουράνια ομορφιά από την επίγεια και εγωκεντρική αγάπη του εαυτού μας. Γιατί «Στις ψυχές των υπερήφανων γεννιούνται λογισμοί βλασφημίας, ενώ στις ψυχές των ταπεινών ουράνιες θεωρίες».

Σημείωση: Η κυριολεκτική σημασία της λέξης «σπόλια» είναι «θραύσματα», δηλαδή κομμάτια, από παλιά κτίρια, τα οποία τα ξαναχρησιμοποιούμε σε νέες κατασκευές. Η λέξη προέρχεται από τη λατινική λέξη «spolium», που σημαίνει «λάφυρο» ή «λεία». Στην περίπτωσή μας τα «σπόλια» έχουν μεταφορική σημασία και συνδέονται με ενδιαφέροντα αποσπάσματα κειμένων που συνδυάζονται με άλλες εικόνες και έργα τέχνης (μουσικά αποσπάσματα, ποιήματα, έργα ζωγραφικής, χορό κ.ά.) συγκροτώντας πολυτροπικά «παζλ», τα οποία ο καθένας μπορεί να τα συνθέσει με τον δικό του τρόπο αποδίδοντας ένα νέο νόημα.