ΠΕΡΙ ΕΛΕΗΜΟΣΥΝΗΣ | ΣΠΟΛΙΑ 7

 

Marina Abramović στην performance “The Artist Is Present”. Νέα Υόρκη, Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης. Μάρτιος 2010 

Περί ελεημοσύνης θα συζητήσουμε στα σημερινά «σπόλια». Το θέμα φαίνεται απλό και συνηθισμένο, γιατί από μικροί μαθαίνουμε για την αξία της ελεημοσύνης. Τουλάχιστον αυτό γινόταν παλαιότερα. Σήμερα, είναι κάπως υποβαθμισμένη αυτή η ηθική εντολή, γιατί στις σημερινές κοινωνίες επικρατεί το συμφέρον και η έλλειψη ενσυναίθησης.

(α) Ας ξεκινήσουμε την έρευνά μας για την έννοια της ελεημοσύνης από το Λεξικό:

«ελεημοσύνη η [eleimosíni] Ο30α: isizmós] Ο17: 1. μικρό βοήθημα, σε χρήμα ή σε είδος, το οποίο δίνει κάποιος σε φτωχό (συνήθ. ζητιάνο) από φιλευσπλαχνία, λύπηση […] 2. κάθε έμπρακτη εκδήλωση ενός συναισθήματος αγάπης και συμπάθειας για συνάνθρωπο που δυστυχεί […]» [Βλ. Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής, Θεσσαλονίκη: Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη), 1998, https://www.greek-language.gr/greekLang/modern_greek/tools/lexica/triantafyllides/search.html?lq=%CE%B5%CE%BB%CE%B5%CE%B7%CE%BC%CE%BF%CF%83%CF%8D%CE%BD%CE%B7&dq=]

Ήδη από τη λεξικογραφική εξήγηση αντιλαμβανόμαστε ότι η ελεημοσύνη δεν έχει να κάνει μόνο με το δόσιμο χρημάτων σε έναν συνάνθρωπο που τα έχει ανάγκη, αλλά και με κάθε έμπρακτη εκδήλωση αγάπης και συμπάθειας για τον συνάνθρωπο που δυστυχεί. Ελεημοσύνη μπορεί να είναι και μια καλή κουβέντα που θα πεις σε κάποιον άνθρωπο που υποφέρει, χωρίς καν να του δώσεις χρήματα. Γι΄ αυτό και στην ελεημοσύνη δεν έχει τόση σημασία η ποσότητα της υλικής βοήθειας, όσο ο τρόπος με τον οποίο τη δίνεις.

(β) Ας εξετάσουμε μερικά λεπτά θέματα που συνδέονται με την ελεημοσύνη ανατρέχοντας στην Ορθόδοξη χριστιανική γραμματεία και συγκεκριμένα στο βιβλίο της «Κλίμακας» το αγίου Ιωάννη.

Το πρώτο θέμα σχετίζεται με την κρυμμένη φιλαργυρία που μερικές φορές βρίσκεται πίσω από την ελεημοσύνη. Διαβάζουμε, λοιπόν, στην «Κλίμακα» ότι μερικές φορές κάποιες σκέψεις μας εμποδίζουν να κάνουμε αληθινή και θεάρεστη ελεημοσύνη. Η πρώτη σκέψη προέρχεται από τη φιλαργυρία που μας λέει να μην κάνουμε ελεημοσύνη για να μην πέσουμε δήθεν στην υπερηφάνεια και φανούμε στους άλλους ανθρώπους ότι είμαστε καλοί. Στην ουσία, όμως, θέλουμε να κρατήσουμε τα χρήματα για τον εαυτό μας.

Η φιλαργυρία μπορεί να είναι κρυμμένη και πίσω από μία άλλη σκέψη, η οποία αρχικά μας παροτρύνει να κάνουμε ελεημοσύνη, αλλά αφού πρώτα αποταμιεύσουμε πολλά χρήματα. Ισχυρίζονται, λοιπόν, κάποιοι φιλάργυροι –οι οποίοι δεν έχουν καταλάβει το πόσο πολύ αγαπούν τα πλούτη— ότι μαζεύουν χρήματα για να τα δώσουν στους φτωχούς ή σε άλλες αγαθοεργίες. Όμως, τελικά, τα μαζεύουν για τον εαυτό τους, γιατί η πραγματική ελεημοσύνη δεν χρειάζεται να έχεις πολλά χρήματα, απλά να δίνεις από αυτά που έχεις. Διαβάζουμε στην «Κλίμακα»: «Αρχή της φιλαργυρίας είναι όταν μαζεύεις χρήματα για ελεημοσύνη. Στο τέλος, όμως, όταν τα μαζέψεις μισείς τους φτωχούς και τα κρατάς για τον εαυτό σου» (ΙΣΤ΄, 8).

Μία άλλη σκέψη που μας εμποδίζει να κάνουμε αληθινή ελεημοσύνη προέρχεται από την υπερηφάνεια που μας παροτρύνει σε αυτή την αγαθή πράξη μόνο και μόνο για να μας δουν οι άνθρωποι και να μας επαινέσουν (ΚΣΤ΄, 56).

Δείτε πόση εκλέπτυνση θέλει η αρετή αυτή. Μπορεί να είμαστε φιλάργυροι όταν δεν δίνουμε, αλλά και υπερήφανοι όταν δίνουμε.

(γ) Το τρίτο «σπόλιο» αφορά το όφελος από την ελεημοσύνη. Θα φαίνεται παράξενο, αλλά αυτός που κάνει αληθινή ελεημοσύνη, δεν ωφελεί απλώς τους άλλους, αλλά στην ουσία ωφελεί τον ίδιο του τον εαυτό. Για την απόδειξη θα χρησιμοποιήσουμε τους στωικούς φιλοσόφους[1] της αρχαιότητας, οι οποίοι έλεγαν ότι «ωφελούμαστε ωφελώντας τους άλλους». Τι σημαίνει αυτό; Απλά ότι ο άνθρωπος που κάνει αληθινή ελεημοσύνη έχει πια νικήσει τη φωνή του συμφέροντος που τον παροτρύνει να κρατήσει για τον εαυτό του αυτό που δωρίζει. Έχει πια κατανοήσει ότι ο διπλανός του αξίζει πολύ περισσότερο από τα υλικά αγαθά. Γι΄ αυτό μπορεί να έχει μέσα του αληθινή ενσυναίσθηση και αγάπη γι΄ αυτόν. Έχει απαλλαγεί από τη μιζέρια που διακατέχει τους φιλάργυρους και τους τσιγκούνηδες που γίνονται κακοί ακόμα και με τους συγγενείς τους. Στην ουσία έχει ξεπεράσει τον κοινωνικό μέσο όρο των ανθρώπων που επιζητούν μόνο το προσωπικό τους συμφέρον κι όχι το συλλογικό καλό. Δεν είναι αυτό ένα τεράστιο κέρδος; Δεν αποδεικνύει με αυτόν τον τρόπο ότι έχει αποκτήσει για τον εαυτό του την αληθινή ηρεμία και ευτυχία;

(δ) Το καλλιτενικό «σπόλιο» το οποίο σχετίζεται με την ελεημοσύνη είναι η performance της Marina Abramović (γεν. το 1946 στο Βελιγράδι) με τίτλο: The Artist Is Present (Η καλλιτέχνιδα είναι εδώ) στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης της Νέας Υόρκης από τις 14 Μαρτίου έως τις 31 Μαΐου του 2010. Η Αμπράμοβιτς καθόταν σε μία καρέκλα μπροστά από ένα τραπέζι στο αίθριο του Μουσείου. Απέναντι σε μία άλλη καρέκλα καθόταν για μερικά λεπτά όποιοσδήποτε δήλωνε συμμετοχή στην performance. Η καλλιτέχνιδα καθόταν σιωπηλή και ακίνητη κοιτώντας κατάματα τον συμμετέχοντα χωρίς να έχει το δικαίωμα να πιει, να φάει ή να πάει στην τουαλέτα. Το κοινό μπορούσε να κάνει ό,τι θέλει. Κάποιοι παρέμεναν απαθείς, πολλοί όμως συγκινούνταν ή έβαζαν τα κλάματα αποκαλύπτοντας δημόσια και χωρίς ντροπή τα συναισθήματά τους. Τα μάτια της Abramović γίνονταν ο καθρέφτης, στον οποίο καθρεφτίζονταν ο εωτερικός τους κόσμος και το σώμα της καλλιτέχνιδας λειτουργούσε σαν ένα τείχος ευσπλαχνίας στο οποίο μπορούσαν να εναποθέσει το κοινό τον πόνο και τα συναισθήματα του. Ήταν σαν η καλλιτέχνιδα να έκανε την ύψιστη πράξη ευσπλαχνίας και «ελεημοσύνης» αφιερώνοντας όλο την ύπαρξή της στην υπηρεσία των άλλων. Όπως είπε μετά την παράσταση: «Είμαι πολύ δεκτική στην ενέργεια που εκπέμπουν οι άλλοι κι αυτό που με συγκλόνισε ήταν ο απέραντος πόνος που διάβασα στα μάτια των ανθρώπων».

Υπάρχουν περιπτώσεις της καθημερινής μας ζωής στις οποίες μπορεί κάποιος να ασκηθεί στην ελεημοσύνη; Εάν εξαιρέσουμε την ελεημοσύνη που γίνεται με χρήματα η ελεημοσύνη μπορεί να γίνει μέσα από τις πράξεις συμπόνιας και ενσυναίσθησης. Και είναι άπειρες αυτές οι περιπτώσεις. Μπορεί να συμπαρασταθούμε με τη φιλική μας διάθεση σε κάποιον/α συμμαθητή/ήτριά μας που γνωρίζουμε ότι το οικογενειακό του/της περιβάλλον αντιμετωπίζει οικονομικά προβλήματα. Ένας καλός λόγος, ακόμα κι ένα χαμόγελο συμπαράστασης μπορεί να είναι αρκετό σε αυτές τις περιπτώσεις. Μπορούμε να είμαστε συμπονετικοί σε κάποιον/α άλλον/η συμμαθητή/ήτριά μας που δεν τα καταφέρνει τόσο καλά στα μαθήματά του/της ενώ προσπαθεί. Να του/της πούμε με αγάπη ότι αξίζει να προσπαθήσει και να μην τα παρατήσει. Μπορούμε να έχουμε ανοιχτά τ΄ αυτιά μας για να ακούμε τα προβλήματα των άλλων κι όχι κάθε φορά να λέμε μόνο τα δικά μας προβλήματα. Μπορούμε, επίσης, να ασκηθούμε σε συζητήσεις με τους/τις φίλους/ες μας σε βαθύτερα κοινωνικά θέματα, όπως για την κοινωνική αδικία και τη φτώχεια στον κόσμο κι όχι μόνο για κουτσομπολιά και άλλα… Μπορούμε γενικά να βγούμε από το καβούκι μας και να γίνουμε περισσότερο γενναιόδωροι/ες και απλόχεροι/ες προς τους άλλους, να μην τσιγκουνευόμαστε τα αισθήματα και την καλοσύνη στον περίγυρό μας. Ασκώντας την ελεημοσύνη μπορούμε να ωριμάσουμε περισσότερο.

[1] Λίγα λόγια για τον στωικισμό. Ο στωικισμός είναι φιλοσοφική σχολή που γνώρισε μεγάλη διάδοση στην ελληνιστική εποχή και στους μετέπειτα πρώτους ρωμαϊκούς αιώνες. Ιδρυτής της ήταν ο Ζήνων ο Κιτιεύς (334 π.Χ. - 262 π.Χ.) ο οποίος δίδασκε ότι την ολιγάρκεια, δηλαδή το να ζει κάποιος με λίγα αγαθά, την ανεξαρτησία από τα πράγματα του κόσμου, την απαλλαγή από τα πάθη και κυρίως έναν τρόπο ζωής σε αρμονία με τη φύση. Ενδιαφέρουσα περίπτωση στωικού φιλοσόφου ήταν ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Μάρκος Αυρήλιος, ο οποίος βασίλεψε στη Ρώμη το διάστημα 161-180 μ.Χ. Σε νεαρή ηλικία διδάχθηκε τη στωική φιλοσοφία από τον Ρωμαίο φιλόσοφο Ιούνιο Ρούστικο. Είχε τη συνήθεια να κρατά σημειώσεις ακόμα και όταν πήγαινε στις πολεμικές του εκστρατείες. Οι σημειώσεις του αυτές εκδόθηκαν μετά τον θάνατό του στο βιβλίο «Τα εις εαυτόν» (δηλαδή αυτά που γράφουμε για τον εαυτό μας). Στο παρακάτω απόσπασμα από το βιβλίο του διατυπώνει επιγραμματικά μερικές από τις κύριες αντιλήψεις της στωικής φιλοσοφίας (περιέχεται στο βιβλίο της Φιλοσοφίας της Β΄ Λυκείου, σελ. 18): «Tου ανθρώπινου βίου η διάρκεια είναι στιγμή, η ύλη ρευστή, η αίσθηση αμυδρή, όλου του σώματος η σύσταση φτιαγμένη για να σαπίσει, η ψυχή είναι σβούρα, η τύχη δεν προβλέπεται και η φήμη δεν κρίνεται. Με άλλα λόγια, του σώματος όλα ποταμός κι επιδρομή από ξένους και η φήμη μετά θάνατον λήθη. Τι λοιπόν μπορεί να μας οδηγήσει; Ένα και μόνο, η φιλοσοφία. Και τούτο, όσο κρατούμε το εσωτερικό μας δαιμόνιο μακριά από ατιμία και βλάβη, δυνατότερο από ηδονές και πόνους, να μην κάνει τίποτε όπως τύχει, ούτε με ψευτιές και με υποκρισία, και να μη χρειάζεται άλλοι να κάνουν ή να μην κάνουν κάτι. Επίσης, τα συμβάντα και τα μοιραία να τα παραδέχεται, γιατί έρχονται απ’ όπου κι αυτός ήλθε, και πάνω απ’ όλα τον θάνατο με ήρεμη γνώμη να τον περιμένει, όχι ως άλλο τι παρά ως διάλυση των στοιχείων, από τα οποία κάθε ζώο συνίσταται. Αν λοιπόν για τα στοιχεία χωριστά δεν είναι τίποτε το φοβερό ακατάπαυστα να μεταβάλλονται σε κάτι άλλο, γιατί να φοβάται κανείς τη μεταβολή και τη διάλυση του συνόλου; Eίναι πράγμα φυσικό και κακό δεν έρχεται από τη φύση» (Μάρκος Αυρήλιος, Τα εις εαυτόν, 2, 17, μτφρ. Σοφία Μαντά).

Σημείωση: Η κυριολεκτική σημασία της λέξης «σπόλια» είναι «θραύσματα», δηλαδή κομμάτια, από παλιά κτίρια, τα οποία τα ξαναχρησιμοποιούμε σε νέες κατασκευές. Η λέξη προέρχεται από τη λατινική λέξη «spolium», που σημαίνει «λάφυρο» ή «λεία». Στην περίπτωσή μας τα «σπόλια» έχουν μεταφορική σημασία και συνδέονται με ενδιαφέροντα αποσπάσματα κειμένων που συνδυάζονται με άλλες εικόνες και έργα τέχνης (μουσικά αποσπάσματα, ποιήματα, έργα ζωγραφικής, χορό κ.ά.) συγκροτώντας πολυτροπικά «παζλ», τα οποία ο καθένας μπορεί να τα συνθέσει με τον δικό του τρόπο αποδίδοντας ένα νέο νόημα.