ΠΕΡΙ ΕΝΔΟΣΚΟΠΗΣΗΣ | ΣΠΟΛΙΑ 9

Auguste Rodin (1840 - 1917). Ο σκεπτόμενος. 1881-1882. Μπρούντζος. Ύψος 186 περ. εκ.

(α) «Ο Σκεπτόμενος» είναι, ίσως, το πιο γνωστό έργο του Γάλλου γλύπτη Rodin (1840 - 1917). Αναπαριστά έναν γυμνό άνδρα καθισμένο σε βράχο και βυθισμένο σε βαθιές σκέψεις. Υπάρχουν πολλές εκδοχές του έργου, οι οποίες κατασκευάστηκαν από την αρχική μήτρα, ακόμα και μετά τον θάνατο του γλύπτη. Το έργο φέρει πολλές επιρροές από την ελληνορωμαϊκή γλυπτική, αλλά και από την τέχνη του μανιερισμού και του μπαρόκ. Ωστόσο, ο καλλιτέχνης αποδίδει με έναν εντελώς δικό του τρόπο ένα πρωτότυπο θέμα προαναγγέλλοντας τη μοντερνιστική γλυπτική. Η μορφή δεν έχει ακριβή περιγράμματα και το έργο φαίνεται σαν να είναι μισοτελειωμένο. Με τον τρόπο αυτό το γλυπτό δίνει την εντύπωση ότι προεκτείνεται στον χώρο και ότι αποκτά κίνηση. 

Αυτός ήταν και ο σκοπός του καλλιτέχνη. Να αποδώσει αφενός μεν τη βαθυστόχαστη «ακινησία» του άνδρα, αλλά συγχρόνως και τη δυναμική κίνηση που του δίνει η διαδικασία της εσωτερικής του ενδοσκόπησης. Όπως είχε δηλώσει και ο καλλιτέχνης: «Η αναπαράσταση της απόλυτης ακινησίας είναι πολύ σπάνια στα έργα μου. Πάντοτε προσπάθησα να δείξω τη ζωή της ψυχής, μέσα από την κίνηση των μυών».

(β) Τι είναι η ενδοσκόπηση (introspection); Ας ξεκινήσουμε και πάλι με τη λεξικογραφική εξήγηση:

ενδοσκόπηση η [enδoskópisi] Ο33 : 1. (ιατρ.) […] 2. (ψυχ.) η παρατήρηση και η ανάλυση της συνείδησής μας και των ψυχολογικών καταστάσεών μας από εμάς τους ίδιους· αυτοπαρατηρησία: H βασική αντινομία της ενδοσκόπησης είναι ότι περιορίζεται σε προσωπικά βιώματα για να κρίνει φαινόμενα καθολικά. [λόγ. ενδοσκοπη- (ενδοσκοπώ) -σις > -ση, μτφρδ.: 1: γαλλ. endoscopie < endo- = ενδο- + -scopie = -σκόπησις· 2: γαλλ. introspection] [Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής, Θεσσαλονίκη: Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη), 1998, https://www.greek-language.gr/greekLang/modern_greek/tools/lexica/triantafyllides/search.html?lq=%CE%B5%CE%BD%CE%B4%CE%BF%CF%83%CE%BA%CF%8C%CF%80%CE%B7%CF%83%CE%B7&dq=]

Εάν αναζητήσουμε την εξήγηση του διεθνούς όρου «introspection» (=ενδοσκόπηση) στο Oxford English Dictionary θα διαβάσουμε ότι η “ενδοσκόπηση” είναι η «εξέταση ή η παρατήρηση των νοητικών διεργασιών κάποιου». Ετυμολογικά η λέξη παράγεται από τους λατινικούς όρουs spicere (=βλέπω) και intra (=μέσα).

(γ) Η ενδοσκόπηση ταυτίζεται με την προσπάθεια κατανόησης του εαυτού. Σχετίζεται με την αρχαιοελληνική φράση «γνῶθι σαὐτόν» (=γνώρισε τον εαυτό σου, στα λατινικά «nosce te ipsum») που ήταν ανάμεσα στα Δελφικά Παραγγέλματα, δηλαδή σε ένα από τα σοφά αποφθέγματα που ήταν χαραγμένα στον ναό του Απόλλωνος στο Μαντείο των Δελφών. Για κάποιους, η φράση ανήκει σε έναν από τους επτά σοφούς της αρχαιότητας. Πάντως παρόμοια φράση αποδίδεται στον Ηράκλειτο και στον Σωκράτη. Το νόημά της είναι ότι η αυτογνωσία αποτελεί για τον άνθρωπο το σπουδαιότερο επίτευγμά του, γιατί μέσω αυτής μπορεί να κατανοήσει το μέτρο των δυνατοτήτων του και να ενεργήσει ανάλογα στη ζωή του. Θα λέγαμε ότι η φράση συμπυκνώνει τη βασική φιλοσοφική έννοια της γνώσης του εαυτού και του κόσμου.

Πώς όμως επιτυγχάνεται η διαδικασία της ενδοσκόπησης;

(γ) Στην ψυχολογία η «ενδοσκόπηση» χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά τον 19ο αι. ως μέθοδος κατανόησης των λειτουργιών της νόησης και της συμπεριφοράς (που είναι κι οι βασικοί τομείς έρευνας της ψυχολογίας) από τον ιδρυτή της επιστημονικής ψυχολογίας Wilhelm Wundt (1832-1920). Ο Wundt επιχείρησε να εγκαθιδρύσει την επιστήμη της ψυχολογίας με πειραματικές μεθόδους, οι οποίες είχαν ως στόχο την περιγραφή της συνειδητής ανθρώπινης εμπειρίας. Χρησιμοποίησε ως βασικό μεθοδολογικό εργαλείο την ενδοσκόπηση, μέσω της οποίας το άτομο περιέγραφε, με λεπτομερειακές λεκτικές περιγραφές, τα ερεθίσματα και τις εμπειρίες του.

Στις αρχές του 20ού αιώνα η ενδοσκοπική μέθοδος του Wundt δέχθηκε κριτική, κυρίως από τον John Watson (1878-1958), ο οποίος ήταν ιδρυτής της συμπεριφοριστικής ψυχολογίας (behaviorism). Η βασική αντίθεση του Watson στην ενδοσκοπική μέθοδο του Wundt ήταν η άποψη ότι η συνείδηση δεν μπορεί να «μετρηθεί» αντικειμενικά από το ίδιο το άτομο το οποίο αυτοαναλύεται και κατά συνέπεια η μέθοδος δεν έχει θετικιστική και κατά συνέπεια επιστημονική αξία. Κατεύθυνε την ψυχολογική έρευνα στην παρατήρηση και στην περιγραφή της ορατής ανθρώπινης συμπεριφοράς, η οποία θεωρήθηκε η πλέον εφικτή επιστημονική ψυχολογική μέθοδος.

Η συμπεριφοριστική ψυχολογία επικράτησε στον ακαδημαϊκό χώρο το μεγαλύτερο διάστημα του 20ου αι., για να δεχθεί με τη σειρά της κριτική από τη γνωσιακή νευροψυχολογία, η οποία θεώρησε ότι τα ανθρώπινα ψυχικά φαινόμενα μπορούν να «μετρηθούν» και να κατανοηθούν αντικειμενικά μόνο μέσα από την επιστημονική μελέτη των νευρωνικών λειτουργιών του εγκεφάλου.

Τις τελευταίες δεκαετίες του 20ου αι. ένα μέρος της ψυχολογικής έρευνας προσανατολίστηκε σε ποιοτικότερες μεθόδους, οι οποίες εστιάζονται στην κατανόηση, στην περιγραφή και στην ερμηνεία των προσωπικών νοημάτων. Επαναφέρουν, έτσι, υπό νέες προϋποθέσεις τις προσωπικές αναφορές, αφηγήσεις, αυτοαναλύσεις. Η ενδοσκόπηση αποτελεί και πάλι μια νέα δυνατότητα κατανόησης της ανθρώπινης συνείδησης με νέους όμως όρους.

Ποιοι είναι αυτοί οι όροι;

Πρώτον, ότι η ενδοσκόπηση μπορεί να είναι χρήσιμη, εφόσον χρησιμοποιείται συνδυαστικά με άλλες ψυχολογικές μεθόδους και δεύτερον, ότι θα πρέπει να υποβοηθείται από ειδικές διαδικασίες, οι οποίες μπορούν να διασφαλίσουν την όσο το δυνατόν μεγαλύτερη «αντικειμενικότητά» της. Κι εδώ παίζει μεγάλο ρόλο, ο διαμεσολαβητής, ο οποίος θα πρέπει να διαθέτει γνώση και εμπειρία.

Τα βασικά ερωτήματα που μπορούν να υποβοηθήσουν την ενδοσκόπηση έχουν γνωσιακό χαρακτήρα. Τα πρώτα σχετίζονται με την παρατήρηση των προϋποθέσεων, όπως για παράδειγμα:

• Τι κρύβεται πίσω από τις πράξεις και τις συμπεριφορές μας;
• Ποιες είναι οι βαθύτερες προσδοκίες μας;
• Τι τελικά έμαθα από τις εμπειρίες μου;

Τα δεύτερα ερωτήματα σχετίζονται με την αναζήτηση του νοήματος των συμπεριφορών μας:

• Ποιες ανάγκες ικανοποίησαν οι εμπειρίες μου και πόσο ωφέλιμες ήταν για την ανάπτυξή μου;
• Ποιο ήταν το νόημά τους για το παρόν;
• Ποιος/α θέλω να είμαι στο μέλλον;

Ωστόσο, όπως προαναφέραμε τα πρώτα αυτά ερωτήματα έχουν γνωσιακό χαρακτήρα, δηλαδή, τα διατυπώνει ο άνθρωπος ο ίδιος στον εαυτό του. Το πρόβλημα είναι το κατά πόσο είμαστε σε θέση να αξιολογήσουμε από μόνοι μας θετικά ή αρνητικά τις προϋποθέσεις μας και να τις εξακριβώσουμε αμερόληπτα. Στην περίπτωση αυτή είναι αναγκαία άλλα κι άλλες επιπλέον διεργασίες.

Ποιες μπορεί να είναι αυτές;

(γ) Ο Ρωμαίας στωικός φιλόσοφος Σενέκας (Lucius Anneus Seneca, 4 π.Χ. – 65) αναφερόμενος στην ενδοσκόπηση σε μία από τις Ηθικές Επιστολές γράφει ότι σε αυτήν στηρίζεται η πραγματική σοφία και η αρετή και ότι αυτή μπορεί να συνδέσει τον άνθρωπο ουσιαστικά με τη Φύση και να τον αποδεσμεύσει από τα σωματικά πάθη. Και πώς επιτυγχάνεται η ενδοσκόπηση; Μέσω της μελέτης, της γνωριμίας με άλλους πολιτισμούς και τις σοβαρές συζητήσεις με φίλους. Όπως βλέπουμε ο Σενέκας συνέδεε την ενδοσκόπηση όχι μόνο με την διερεύνηση του εαυτού, αλλά και με τη μελέτη και τη γνωριμία με ευρύτερες αξίες που μπορούν να αποτελέσουν το μέτρο με το οποίο θα αξιολογήσουμε τον εαυτό μας.

Ο Ρωμαίος αυτοκράτορας και φιλόσοφος Μάρκος Αυρήλιος πρόσθετε και κάτι ακόμα στη διαδικασία της ενδοσκόπησης· την ησυχία. Θεωρούσε, δηλαδή, ότι ο άνθρωπος που είναι συνεχώς μέσα σε θορύβους είναι αδύνατον να φτάσει σε ουσιαστική περισυλλογή του εαυτού του. Όπως έγραφε: «Οι άνθρωποι γυρεύουν εξοχές και παραθαλάσσια και βουνά· και εσύ πολλές φορές τυχαίνει να τα λαχταράς. Όλ' αυτά όμως είναι καλά για τους απαίδευτους, αφού μπορείς, όποια στιγμή θελήσεις, ν' αποτραβηχθείς στον εαυτό σου. Γιατί πουθενά ησυχότερα και με λιγότερες σκοτούρες δεν αποτραβιέται ο άνθρωπος παρά μέσα στην ψυχή του, και μάλιστα εκείνος που έχει τακτοποιημένα τα εσωτερικά του έτσι που, όταν τα βλέπει, καταλαμβάνεται από τέλεια καλή διάθεση. Και καλή διάθεση εννοώ την αρμονική διάθεση. Συχνά λοιπόν δίνε του εαυτού σου του είδους τούτου απομόνωση και ανανέωνέ τον».

Αυτό μας θυμίζει και μία από τις αρχές της μεθόδου Abramović που είναι η αργή και σιωπηλή πεζοπορία μέσα στη φύση που συνοδεύεται από την παρατήρηση και τον στοχασμό.

Κατά συνέπεια η ενδοσκόπηση είναι η βασική οδός που μπορεί να οδηγήσει τον άνθρωπο στην πραγματική επίγνωση του εαυτού του. Είναι δύσκολο και συνδυαστικό επίτευγμα που προϋποθέτει: ησυχία, τολμηρά ερωτήματα, μελέτη των αξιών που ξεπερνούν τον άνθρωπο, συμβουλές από σοβαρούς φίλους και σοφούς ανθρώπους και γνώση των ορίων μας, δηλαδή ταπείνωση.

Σημείωση: Η κυριολεκτική σημασία της λέξης «σπόλια» είναι «θραύσματα», δηλαδή κομμάτια, από παλιά κτίρια, τα οποία τα ξαναχρησιμοποιούμε σε νέες κατασκευές. Η λέξη προέρχεται από τη λατινική λέξη «spolium», που σημαίνει «λάφυρο» ή «λεία». Στην περίπτωσή μας τα «σπόλια» έχουν μεταφορική σημασία και συνδέονται με ενδιαφέροντα αποσπάσματα κειμένων που συνδυάζονται με άλλες εικόνες και έργα τέχνης (μουσικά αποσπάσματα, ποιήματα, έργα ζωγραφικής, χορό κ.ά.) συγκροτώντας πολυτροπικά «παζλ», τα οποία ο καθένας μπορεί να τα συνθέσει με τον δικό του τρόπο αποδίδοντας ένα νέο νόημα.