ΠΕΡΙ ΜΕΜΨΙΜΟΙΡΙΑΣ (ΚΟΙΝΩΣ «ΓΚΡΙΝΙΑΣ») | ΣΠΟΛΙΑ 8

 

Mickey Bach (1909-1994). Μεμψίμοιρος / Γκρινιάρης [Querulous]. Γελοιογραφία από τη σειρά: «Η λέξη της μέρας» [Word-a-day]. Εφημερίδα Chicago Sun Times Syndicate. Δεκ. ΄40. (Μετάφραση Ν.Γ.).

Η κυριολεκτική σημασία της λέξης «σπόλια» είναι «θραύσματα», δηλαδή κομμάτια, από παλιά κτίρια, τα οποία τα ξαναχρησιμοποιούμε σε νέες κατασκευές. Η λέξη προέρχεται από τη λατινική λέξη «spolium», που σημαίνει «λάφυρο» ή «λεία». Στην περίπτωσή μας τα «σπόλια» έχουν μεταφορική σημασία και συνδέονται με ενδιαφέροντα αποσπάσματα κειμένων που συνδυάζονται με άλλες εικόνες και έργα τέχνης (μουσικά αποσπάσματα, ποιήματα, έργα ζωγραφικής, χορό κ.ά.) συγκροτώντας πολυτροπικά «παζλ», τα οποία ο καθένας μπορεί να τα συνθέσει με τον δικό του τρόπο αποδίδοντας ένα νέο νόημα.

(α) Ο Mickey Bach (1909-1994) ήταν Αμερικάνος καλλιτέχνης / γελοιογράφος. Έγινε γνωστός τη δεκαετία του ΄40 για τη σειρά γελοιογραφιών του με τίτλο: «Η λέξη της μέρας» [Word-a-day] που δημοσίευε καθημερινά στην εφημερίδα Chicago Sun Times Syndicate. Οι γελοιογραφίες του Bach έγιναν ιδιαίτερα δημοφιλείς στην Αμερική, γιατί εξηγούσαν με εύληπτο σατυρικό τρόπο και με τη μορφή του κόμικς –ένα είδος που αναπτυσσόταν ιδιαίτερα εκείνη την εποχή— τις σημασίες πολλών λέξεων και εννοιών και βοηθούσαν το κοινό να αναπτύξει τις λεξικογραφικές του γνώσεις. Οι γελοιογραφίες του Bach έχουν κυκλοφορήσει και σε βιβλία που γνώρισαν μεγάλη επιτυχία στην Αμερική.

(β) Περί μεμψιμοιρίας ή κοινώς γκρίνιας τα σημερινά σπόλια. Τι είναι η μεμψιμοιρία. Ας δούμε τη λεξικογραφική της σημασία:

«μεμψιμοιρία η [mempsimiría] Ο25 : εκδήλωση δυσφορίας συνήθ. για ασήμαντη αφορμή· (πρβ. γκρίνια): Aνέχεται την κατάσταση / υπακούει χωρίς μεμψιμοιρίες».

[Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής, Θεσσαλονίκη: Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη), 1998, https://www.greek-language.gr/greekLang/modern_greek/tools/lexica/triantafyllides/search.html?lq=%CE%BC%CE%B5%CE%BC%CF%88%CE%B9%CE%BC%CE%BF%CE%B9%CF%81%CE%AF%CE%B1&dq=]

Η λεξικογραφική εξήγηση συμπυκνώνει τη σημασία της μεμψιμοιρίας / γκρίνιας. Είναι η κακή διάθεση, η μιζέρια, η γκρίνια και ο θυμός πολλών ανθρώπων που θεωρούν ότι όλα τους φταίνε και γι΄ αυτό εκδηλώνουν τη δυσαρέσκειά για ασήμαντες αφορμές.

(γ) Τον μεμψίμοιρο / γκρινιάρη άνθρωπο τον περιγράφει με πολύ γλαφυρό τρόπο ο αρχαίος Έλληνας φιλόσοφος Θεόφραστος (371 π.Χ. – 287 π.Χ.) στο βιβλίο του «Χαρακτήρες». Ο Θεόφραστος καταγόταν από την Ερεσό της Λέσβου και ήταν μαθητής και διάδοχος του Αριστοτέλη στη σχολή ρητορικής τέχνης και φιλοσοφίας που ίδρυσε το 355 στην Αθήνα, γνωστή ως «Λύκειο» του Αριστοτέλη ή «Περιπατητική Σχολή». Ο Θεόφραστος ήταν πολύπλευρη προσωπικότητα. Συνέγραψε 240 περίπου έργα, στα οποία πραγματεύθηκε θέματα για την ηθική, τη λογική, τη ρητορική, τη φιλοσοφία, την ιστορία των επιστημών, αλλά ακόμα και τη βοτανική και τη ζωολογία. Δυστυχώς σήμερα σώζονται μόνο αποσπάσματα του έργου του και μόνο λίγα ολοκληρωμένα έργα, που είναι οι «Περὶ φυτῶν ἱστορίαι» (9 βιβλία), τα «Περὶ φυτῶν αἰτιῶν» (6 βιβλία) και οι «Χαρακτῆρες».

Στους «Χαρακτήρες» ο Θεόφραστος περιγράφει συνολικά 30 ανθρώπινους χαρακτήρες και τα αντίστοιχα πάθη τους, όπως περὶ εἰρωνείας, κολακείας, φιλαρεσκείας, ἀναισχυντίας, μικρολογίας, βδελυρίας, περιεργείας, ἀναισθησίας, αὐθαδείας, δεισιδαιμονίας, μεμψιμοιρίας, ἀπιστίας, ἀηδίας, ἀνελευθερίας, ἀλαζωνείας, ὑπερηφανίας, δειλίας, ὀλιγαρχίας, κακολογίας, φιλοπονηρίας, αἰσχροκερδείας (Τα περισσότερα μπορείτε να τα διαβάσετε on line στην ψηφιακή βιβλιοθήκη της αρχαίας ελληνικής γραμματείας «Μνημοσύνη» του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας του Α.Π.Θ. https://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/library/browse.html?text_id=29&page=18)

Ο Θεόφραστος βασιζόμενος, σε μεγάλο βαθμό, στο έργο του Αριστοτέλη «Περί Ηθικής» περιγράφει τα πρακτικά εξωτερικά και εσωτερικά ψυχικά γνωρίσματα πολλών ανθρώπινων χαρακτήρων και γι΄ αυτό το σύγγραμμά του θεωρείται άριστη ψυχογραφία της ανθρώπινης συμπεριφοράς πολύ πριν την εμφάνιση της επιστήμης της ψυχολογίας. Οι περιγραφές του βασίζονται στην αριστοτελική έννοια της «μεσότητας», η οποία συνδέεται με την άποψη ότι η αρετή βρίσκεται στη μέση οδό, ανάμεσα σε δύο ακραία ελαττώματα. Για παράδειγμα ανάμεσα στη θρασύτητα και στη δειλία είναι η ανδρεία· ανάμεσα στη φιλαρέσκεια και στην αυθάδεια είναι η σεμνότητα· ανάμεσα οργή και στην απάθεια είναι η πραότητα κ.ά. Όπως, όμως, γράφει ο ίδιος ο Αριστοτέλης η έννοια της μεσότητας δεν εφαρμόζεται σε όλα τα πάθη και τις κακίες. Για παράδειγμα τα πάθη του φθόνου, της μοιχείας, της κλεψιάς, του φόνου είναι από μόνα τους αρνητικά και δεν υπάρχει κάτι ανάμεσα στην υπερβολή ή στην έλλειψή τους.

Γράφει, λοιπόν, ο Θεόφραστος για τη μεμψιμοιρία / γκρίνια:

(δ) Για τον μεμψίμοιρο / γκρινιάρη έγραψε στην νεότερη εποχή επηρεασμένος από τον Θεόφραστο και ο Κεφαλλονίτης λόγιος και λογοτέχνης Ανδρέας Λασκαράτος (1811-1901). Το έργο του, γραμμένο στην ιδιωματική γλώσσα των Επτανησίων, ανήκει πολύ περισσότερο στην ηθολογία παρά στην καθαρή λογοτεχνική δημιουργία. Σαρκάζει τα ήθη και τις αντιλήψεις των συγχρόνων του και ιδιαίτερα των συντηρητικών ανθρώπων, αλλά και την τυπολατρία της Εκκλησίας.

Το 1886 δημοσίευσε το βιβλίο «Ιδού ο άνθρωπος» στο οποίο περιγράφει 126 ανθρώπινους χαρακτήρες, οι οποίοι δεν αναφέρονται σε γενικούς τύπους ανθρώπων, όπως έκανε ο Θεόφραστος, αλλά σε τύπους που συναντούσε στην καθημερινή ζωή. Γι΄ αυτό οι χαρακτήρες του έχουν ενδιαφέρον κοινωνικό και εθνογραφικό για την εποχή του.

"Ο Γκρινιάρης"

Ο γκρινιάρης είναι ηθικός καρκίνος μέσα στον κόλπον της οικογενείας, οπού της τρώει τα σπλάχνα, και τη μαραίνει.

Χάνει πρώτος εκείνος την ησυχία του· αν ποτέ εχάρηκε ησυχίαν ένας τέτοιος και την αφαιρεί συνάμα από την οικογένειά του.

Μπαίνει και γυρίζει το σπίτι, όχι τόσο διά να ιδεί, σαν καλός οικοκύρης, αν όλα είναι στον τόπο τους, όσο διά να εύρει κάτι και να δίνει εφορμή στην επιθυμία του να γκρινιάξει. Το βρίσκει; Άι τότε αρχίζει η γκρίνια, οι φωνές. Γκρίνια και φωνές οπού δεν παύουνε τόσο γρήγορα, αλλά βαστούν περισσότερο απ΄όσο η καρδιά μπορεί να βαστάξει.

Καθένας τότες εις το σπίτι τον αποφεύγει. Η γυναίκα του, τα παιδιά του, υπηρέτες και υπηρέτριες, βουβαίνονται και τραβιώνται σε παράμερα μέρη ν΄ αποφύγουνε το βασάνισμα. Αγλλοιά[1] σ΄ εκείνον οπού έδωσ΄ αιτία σ΄ εκείνο το περιχείλισμα[2]· αλλά και οι λοιποί της οικογενείας υποφέρουνε αναλόγως.

Αν η υπηρέτρια ετσάκισ΄ ένα ποτήρι· αν η γυναίκα του δεν εμαγέρεψε το ψάρι στην ώρα του· αν το παιδάκι εστραβοπάτησε το παπούτσι του· αν η κόρη του δεν έρραψε ακόμη το ξηλωμένο της φόρεμα· εκείνην την ημέρα γίνεται το ανάστα ο Θεός εκεί –μέσα, και όλοι τρέμουνε.

Χορτασμένοι γκρίνια, η όρεξή τους εκόπηκε· δεν μπορούνε να φάνε. Με τον νουν σαστισμένον, με την καρδιά μαραμένη, αδημονούν και στενάζουν όλην την ημέρα και τη νύκτα ακόμη, έως ότου να ξημερώσει ο Θεός την ημέρα, που τότε πάλι διά κανένα άλλο δίκιο παρόμοιο, οι ίδιες σκηνές της γκρίνιας ξανανεώνονται, και το πνεύμα των μελών της οικογενείας ξαναπιέζεται πάλι τότε, προτού λάβει καιρό ν΄αναπνεύσει από την προηγούμενη πίεση, και η οικογένεια όλη δυστυχεί και απελπίζεται.

Ο δυστυχής τούτος γκρινιάρης νομίζει ότι είναι τα δίκια του που τον υποχρεώνουνε να φωνάζει τα στραβά της οικογενείας και άλλα… και δεν ανανογέται[3] διόλου ότι η φύση τον αδίκησε δίδοντάς του αποτρόπαιον[4] χαρακτήρα, διά του οποίου κατασταίνεται[5] δυστυχής αυτός πρώτος και κατασταίνει[6] ακολούθως δυστυχή και την κακότυχην οικογένειάν του […].

Α. Λασκαράτος. Ιδού ο άνθρωπος. 

(ε) Δυστυχισμένος είναι τελικά ο μεμψίμοιρος. Δεν χαίρεται με απλότητα ό,τι καλό του έδωσε ο Θεός και η φύση και γίνεται αχάριστος με τον εαυτό του και τους άλλους.

Ας κλείσουμε με τα σοφά λόγια του αγίου Εφραίμ του Σύρου που συνοψίζουν τον χαρακτήρα του μεμψίμοιρου:

«Ο γογγυστής [γκρινιάρης] διαρκώς προφασίζεται, είναι πανούργος και εφευρετικός και αξεπέραστος στις δικαιολογίες. Ένας τέτοιος άνθρωπος πάντοτε κατηγορεί τον ένα στον άλλο. Ο γογγυστής [γκρινιάρης] είναι σκυθρωπός στις αγαθοεργίες, υποκριτής στην αγάπη και στο μίσος ανδρείος». 

Άγιος Εφραίμ ο Σύρος, «ΙΖ΄. Περί ανυποταξίας και γογγυσμού». Ασκητικά.

Σημείωση: Η κυριολεκτική σημασία της λέξης «σπόλια» είναι «θραύσματα», δηλαδή κομμάτια, από παλιά κτίρια, τα οποία τα ξαναχρησιμοποιούμε σε νέες κατασκευές. Η λέξη προέρχεται από τη λατινική λέξη «spolium», που σημαίνει «λάφυρο» ή «λεία». Στην περίπτωσή μας τα «σπόλια» έχουν μεταφορική σημασία και συνδέονται με ενδιαφέροντα αποσπάσματα κειμένων που συνδυάζονται με άλλες εικόνες και έργα τέχνης (μουσικά αποσπάσματα, ποιήματα, έργα ζωγραφικής, χορό κ.ά.) συγκροτώντας πολυτροπικά «παζλ», τα οποία ο καθένας μπορεί να τα συνθέσει με τον δικό του τρόπο αποδίδοντας ένα νέο νόημα.

[1] αγλλοιά = αλίμονο.

[2] περιχείλισμα = υπερβολή.

[3] ανανογέται = αναστοχάζεται.

[4] αποτρόπαιον = κακό.

[5] κατασταίνεται= γίνεται.

[6] κατασταίνει = κάνει.