ΠΕΡΙ ΗΘΙΚΑ ΟΡΘΟΥ (2) | ΣΠΟΛΙΑ 12

Edvard Munch. Λευκή Νύχτα. 1901. Όσλο, Νορβηγία. The National Museum of Art, Architecture and Design

Ο Νορβηγός ζωγράφος Edvard Munch (1863-1944) είναι γνωστός για τον πίνακά του «Η κραυγή» (κάτω),

η οποία εκφράζει την αγωνία, τον φόβο και το άγχος του σύγχρονου ανθρώπου. Ο Munch διαμόρφωσε ένα δικό του ύφος επηρεασμένος από τον Συμβολισμό και κυρίως από τον Εξπρεσιονισμό. Τα έργα του χαρακτηρίζονται από την έκφραση έντονων ψυχολογικών και εσωτερικών καταστάσεων. Επηρεάστηκε από τις ιδέες του Νίτσε, χωρίς όμως να τον γνωρίσει προσωπικά. Ο Νίτσε θεωρούσε την τέχνη ως μία χαοτική έκφραση αντιθετικών δυνάμεων, του φωτός που το ταύτιζε με το Απολλώνιο πνεύμα και του σκότους που το ταύτιζε με το Διονυσιακό πνεύμα.

Αυτό επιχειρεί να εκφράσει και ο Munch στην παραπάνω τοπιογραφία του «Λευκή Νύχτα», στην οποία διακρίνουμε τη συνύπαρξη των σκοτεινών συναισθημάτων και της φωτεινής ομορφιάς.

Σύνοψη από τα προηγούμενα «σπόλια 11»
Στα προηγούμενα «σπόλια» ξεκινήσαμε τη συζήτηση για το νόημα του ηθικά ορθού.
Τα βασικά ερωτήματα που θέσαμε ήταν:

• από πού μαθαίνουμε τι είναι το ηθικά ορθό και τι το λάθος;
• με ποια κριτήρια μπορούμε να διακρίνουμε το καλό από το κακό;
• πόσο σίγουροι μπορούμε να είμαστε για την ορθότητα των κανόνων που υιοθετούμε;

Ξεκινήσαμε ορίζοντας την ηθική ως το σύνολο των κανόνων που η κοινωνία θεωρεί ως «σωστούς», αλλά και αυτούς που ο κάθε άνθρωπος θεωρεί ως «σωστούς».

Στο βασικό ερώτημα: από πού μαθαίνουμε τι είναι το ηθικά ορθό, εντοπίσαμε την οικογένεια, το σχολείο, την προσωπική μελέτη, τον εαυτό μας, τη φιλοσοφία, τη θρησκεία, την επιστήμη, τους φίλους μας κ.ά.

Για να ορίσουμε τα κριτήρια με βάση τα οποία μπορούμε να διακρίνουμε το καλό από το κακό χρησιμοποιήσαμε ένα σενάριο:

«Έστω ότι γράφουμε ένα διαγώνισμα στο σχολείο. Αντιμετωπίζουμε δυσκολία στις απαντήσεις και κάποια φίλη, μας δείχνει την κόλα της για να αντιγράψουμε. Ο πειρασμός είναι μεγάλος. Το τελικά θα πρέπει να κάνουμε; Να αντιγράψουμε ή όχι;»

Προσπαθήσαμε να λύσουμε το σενάριο με βάση τρεις φιλοσοφικούς τρόπους:

Ο πρώτος ήταν του «ωφελισμού» των φιλοσόφων Τζέρεμυ Μπένθαμ και ο Τζον Στιούαρτ Μιλ (19ος αιώνας). Εάν ετίθετο σε αυτούς το σενάριο θα απαντούσαν ότι δεν θα πρέπει να αντιγράψουμε, γιατί η αντιγραφή δεν οδηγεί στη μέγιστη δυνατή «ωφέλεια» γι΄ εμάς και την κοινωνία. Ωστόσο, παραδεχθήκαμε ότι από μόνο του στο επιχείρημα της ωφέλειας δεν είναι δυνατό, γιατί κάποιος μπορεί να σκεφτεί ότι η προσωπική του «ωφέλεια» και η ευτυχία υπερτερεί της κοινωνικής ωφέλειας. Για παράδειγμα, μπορεί να σκεφθεί ότι κλέβοντας στα διαγωνίσματα αισθάνεται ευτυχής, αδιαφορώντας για τους άλλους που δεν κλέβουν και παίρνουν μικρότερο βαθμό.

Ο δεύτερος τρόπος ήταν του φιλοσόφου Κάντ (τέλη 18ου – αρχές 19ου αι.), ο οποίος θα απαντούσε στο ερώτημα του σεναρίου αρνητικά, θεωρώντας ότι το «κλέψιμο» στο διαγώνισμα είναι ένα είδος «κλεψιάς» και ως τέτοιο είναι αντίθετο στην καθολική αρχή («κατηγορική προσταγή») της τιμιότητας. Κρίναμε, όμως, ότι μια τέτοια απόλυτη αντίληψη της τιμιότητας είναι υπερβολικά ορθολογιστική και δεν λαμβάνει υπόψη τον βαθμό της «κλεψιάς» ούτε τις προϋποθέσεις που μπορούν να υπάρχουν.

Ο τρίτος τρόπος ήταν η γνωστή μας μέθοδος της αρετής του Αριστοτέλη, ο οποίος θα απέρριπτε κι αυτός το «κλέψιμο» στο διαγώνισμα όχι όμως για λόγους «ωφέλειας» ή «ορθού λόγου», αλλά γιατί η πράξη της «κλεψιάς» θα ήταν αντίθετη στην ηθική αρετή. Για τον Αριστοτέλη η ηθική αρετή χαρακτηρίζει τον σοφό άνθρωπο, που είναι ικανός να ξεχωρίζει τα πάθη από τις αρετές κι έχει την ικανότητα να επιλέγει με σύνεση και διάκριση ανάμεσα στο τι είναι καλό και στο τι είναι κακό. Θα μας πρότεινε, μάλιστα, πριν κάνουμε την επιλογή μας να σκεφτούμε σε ποια μεγαλύτερα πάθη θα μας οδηγήσει το φαινομενικά απλό πάθος του «κλεψίματος», όπως, επίσης, και στα οφέλη από τα αντίθετα καλά, όπως η μελέτη, η υπευθυνότητα, η καλύτερη κατανόηση της γνώσης, η προσωπική ικανοποίηση κ.ά. Ωστόσο, κάποιος θα μπορούσε να ισχυριστεί ότι η μέθοδος του Αριστοτέλη ανταποκρινόταν στις αρχαίες κοινωνίες, στις οποίες το πρότυπο του καλού πολίτη ήταν η ηθική αρετή και η πνευματική ευδαιμονία, ενώ στις σύγχρονες κοινωνίες αυτά τα πρότυπα δεν είναι τόσο αποδεκτά και κατανοητά.

Ερευνώντας τις θετικές ή αρνητικές απαντήσεις στο ερώτημα

Όλες αυτές οι δυσκολίες μπορεί να μας οδηγούσαν στο συμπέρασμα ότι τελικά το ηθικά σωστό δεν υπάρχει είτε γιατί δεν υφίστανται κάποιες γενικά αποδεκτές ηθικές αρχές είτε γιατί δεν είμαστε πραγματικά ελεύθεροι και κατά συνέπεια ηθικά υπεύθυνοι για τις αποφάσεις και τις πράξεις μας είτε γιατί δεν μπορούμε να γνωρίζουμε τα βαθύτερα κίνητρά μας κ.λπ.

Με βάση αυτές τις απόψεις η απάντηση στο ερώτημα του σεναρίου θα μπορούσε να ήταν θετική, ότι δηλαδή μπορούμε να αντιγράψουμε στο διαγώνισμα χωρίς αναστολές.

Ας εξετάσουμε μερικές τέτοιες απόψεις:

(α) Ας πάρουμε για παράδειγμα την περίπτωση του «ηθικού σχετικισμού», δηλαδή την άποψη ότι δεν υπάρχουν καθολικά κριτήρια για να κρίνουμε τι είναι ηθικά ορθά και ότι όλα καθορίζονται από την εποχή ή τον τόπο που ζούμε και τις συνήθειές μας. Ως «σχετικιστές» θα απαντούσαμε στο ερώτημα του σεναρίου ότι δεν είναι κακή η αντιγραφή, αφού οι σημερινές συνθήκες της κοινωνίας δεν είναι όπως οι παλαιές και οι ηθικές αρχές έχουν αλλάξει. Σήμερα που επικρατεί το ατομικό συμφέρον, όχι μόνο στην εκπαίδευση αλλά και σε άλλους θεσμούς, θα πρέπει ν΄ αλλάξουμε την «ηθική» μας και να την κάνουμε πιο ανεκτική σε ζητήματα που παλαιότερα θεωρούνταν «ανήθικα», όπως για παράδειγμα να πληρώνει κάποιος για να πάρει πτυχίο ή να είναι διορισμένος εκπαιδευτικός και να κάνει επί πληρωμή φροντιστήρια ενώ δεν επιτρέπεται κ.ά. Επιπλέον, κανείς δεν μπορεί να καταδικάσει κάποιον που αντιγράφει, γιατί ο καθένας έχει τον προσωπικό του σχετικό κώδικα του ορθού που κανείς δεν πρέπει να αμφισβητεί.

Ωστόσο, εάν ως σχετικιστές ισχυριστούμε ως ορθή την παραπάνω πράξη, είναι σαν να αναιρούμε τον εαυτό μας, αφού θα θεωρήσουμε κάτι ορθό, ενώ τα πάντα είναι σχετικά. Οπότε, ούτε κι αυτή η θετική απάντηση στο ερώτημα θα ήταν συνεπής με τις βασικές φιλοσοφικές της αρχές.

(β) Εάν πάλι ήμασταν οπαδοί του «ντετερμινισμού», δηλαδή της άποψης ότι οι αποφάσεις μας καθορίζονται εξολοκλήρου από τις κοινωνικές, βιολογικές, οικογενειακές, ψυχολογικές, πολιτιστικές μας κ.ά. προϋποθέσεις, θα απαντούσαμε ότι κανείς δεν μπορεί να καταδικάσει κάποιον που αντιγράφει στο διαγώνισμα εφόσον έτσι έχει μάθει από το περιβάλλον του. Το μόνο που μπορούμε να κάνουμε θα ήταν να περιγράψουμε επιστημονικά την πράξη του.

Ωστόσο, εάν εμμέναμε απόλυτα σ΄ αυτήν την άποψη θα ήταν σαν να θεωρούσαμε ότι τα πάντα στη ζωή είναι προδιαγεγραμμένα και ότι επί της ουσίας δεν υπάρχει ανθρώπινη ελευθερία, αλλά απόλυτος καταναγκασμός. Συγχρόνως η άποψή μας, ότι όλα είναι νομοτελειακά και επιστημονικά καθορισμένα, θα ερχόταν σε αντίθεση με την ίδια τη σύγχρονη επιστήμη, η οποία δεν υιοθετεί τον απόλυτο θετικισμό, όπως για παράδειγμα η «αρχή της απροσδιοριστίας» στη Φυσική.

(γ) Θετικά θα μπορούσε να απαντήσει στο ερώτημα του σεναρίου κι ένας οπαδός των ιδεών του Νίτσε, ο οποίος θα μας έλεγε ότι η προσωπική ευτυχία και η ψυχική υγεία δεν βασίζονται σε αιώνιες αρχές, αλλά σε μία και μόνο αρχή: στην ελεύθερη και απεριόριστη ικανοποίηση της θέλησής μας για δύναμη και στην ανάπτυξη των δημιουργικών μας ικανοτήτων μέσα από την τέχνη. Με άλλα λόγια θα μας έλεγε ότι δεν χρειάζεται να έχουμε τύψεις όταν αντιγράφουμε, γιατί έτσι δείχνουμε ότι είμαστε δυναμικοί χαρακτήρες, χωρίς ανασφάλειες κι ότι έχουμε το δικαίωμα να επιζητούμε το ατομικό μας συμφέρον, που θα μας κάνει να ξεχωρίζουμε μέσα στο σχολείο. Θα μας έλεγε, επίσης, ότι οι σχολικοί «κανόνες» είναι υποκριτικοί κι έχουν τεθεί από τους διάφορους κοινωνικούς θεσμούς, όπως από το κράτος και τη θρησκεία, κι αν τους ακολουθήσουμε θα γίνουμε κομπλεξικοί, ανασφαλείς και «φύτουλες». Μάλιστα θα μπορούσαμε να σκεφτούμε ότι αντιγράφοντας κερδίζουμε «χρόνο» από το διάβασμα για να τον αφιερώσουμε σε άλλα δημιουργικά πράγματα, όπως στην τέχνη, η οποία μπορεί να απελευθερώσει τις «διονυσιακές» μας δυνάμεις.

Ωστόσο, και σε αυτή την άποψη θα μπορούσε κάποιος να φέρει αντίθετα επιχειρήματα, όπως για παράδειγμα στο ότι η απεριόριστη θέληση για δύναμη μπορεί να μας κάνει απόλυτα εγωκεντρικά άτομα με πολλά ψυχικά συμπλέγματα κι έτσι να καταλήξουμε να γίνουμε δυστυχισμένοι, ενώ θα νομίζουμε ότι είμαστε ευτυχείς. Θα μπορούσαμε μάλιστα μα πούμε ότι εάν υιοθετήσουμε ενσυνείδητα κάποιους από τους επιβαλλόμενους από την κοινωνία και τη θρησκεία κανόνες, θα γίνουμε πιο ώριμες προσωπικότητες που θα λειτουργούμε προς όφελος του κοινού καλού κι αυτό θα μας γεμίζει με ικανοποίηση και καλή ψυχική διάθεση. Είναι άλλωστε γνωστό ότι το άγχος της αντιγραφής, όσο κι αν θελήσουμε να το εξαλείψουμε με σκέψεις ατομικού συμφέροντος, πάντα θα μας αφήνει κάποια εγωιστικά αισθήματα ανησυχίας και έλλειψης συμπάθειας προς τους άλλους, αφού ο τελικός μας στόχος είναι η ατομική μας προβολή σε βάρος των άλλων. Όσο για τη δημιουργικότητα μέσω της τέχνης, το αντίθετο επιχείρημα θα ήταν ότι εάν ο στόχος της καλλιτεχνικής μας ενασχόλησης είναι μόνο η ατομική απόλαυση, χωρίς περιορισμούς και κανόνες, τότε είναι πολύ πιθανό να υιοθετήσουμε μία τέχνη χαμηλού επιπέδου που θα στοχεύει μόνο στη φτηνή διασκέδαση. Επίσης, όλοι γνωρίζουμε ότι η συντριπτική πλειοψηφία αυτών που αντιγράφουν δεν το κάνουν για να κερδίσουν έτσι χρόνο από το διάβασμα για να τον αφιερώσουν στη συνέχεια στην «υψηλή τέχνη»!

Υπάρχει απάντηση στο ερώτημα του σεναρίου;

Όλες αυτές οι απαντήσεις στο ερώτημα του σεναρίου μας είτε είναι θετικές είτε αρνητικές δέχονται αντίστοιχα εξ αντιθέτου θετικά ή αρνητικά επιχειρήματα. Κατά συνέπεια τίθεται το ερώτημα: υπάρχει απάντηση στο ερώτημα του σεναρίου; Ή μήπως δεν υπάρχει απάντηση κι όλα είναι σχετικά, ντετερμινιστικά ή αφορούν στην ατομική μας θέληση για δύναμη; Κι εάν είναι έτσι τότε ποια είναι η σημασία της ηθικής κρίσης και του ηθικά ορθού;

Κοινές παραδοχές για την ηθική

Το «αδιέξοδο» μπορεί να μην είναι τόσο μεγάλο, εάν επιχειρήσουμε με νηφαλιότητα και στοχασμό να εμβαθύνουμε σε όλες αυτές τις φιλοσοφικές απόψεις. Ίσως τότε ανακαλύψουμε ότι παρά τις τεράστιες διαφορές υπάρχουν και πολλά κοινά στοιχεία μεταξύ τους.

Ας προσπαθήσουμε να συνοψίσουμε αυτά τα κοινά στοιχεία:

(α) Η αναζήτηση της προσωπικής μας ευτυχίας και θέλησης για δύναμη που ισχυρίζεται ο Νίτσε έχει τη δυναμική της, ιδιαίτερα εάν καταφέρουμε να βρούμε τρόπο να ισορροπήσουμε ανάμεσα στο δικό μας εγωιστικό συμφέρον και στο συμφέρον των άλλων. Τα πορίσματα πολλών ψυχολογικών θεωριών συγκλίνουν στην άποψη ότι είναι συναφές με την ανθρώπινη φύση η τάση να κατανοούμε τον πόνο των συνανθρώπων μας. Η αγάπη του εαυτού μας είναι προσωπικό μας δικαίωμα αρκεί να συνδέεται με την αναγνώριση και του δικαιώματος των άλλων να αγαπούν τον εαυτό τους.

Επανερχόμενοι στο παράδειγμά μας θα λέγαμε ότι οι καλοί βαθμοί που θα πάρουμε αντιγράφοντας, θα είναι εις βάρος των άλλων που δεν αντέγραψαν όσο εμείς. Έτσι, όμως, θα χάσουν οι άλλοι, αλλά τελικά κι εμείς οι ίδιοι, αφού θα γίνουμε περισσότερο εγωιστές και κατά συνέπεια λιγότερο «φυσικοί» στη συμπεριφορά μας.

(β) Η θεωρία της ηθικής αρετής του Αριστοτέλη μπορεί να μην είναι τόσο ανεφάρμοστη στις σημερινές κοινωνίες όπως νομίζουμε, ιδιαίτερα όσον αφορά στη συμβολή της στη διαμόρφωση πολιτών που θα προωθήσουν τη βελτίωση της κοινωνίας. Η υιοθέτηση ηθικών αρχών από τους πολίτες αποτελεί σημαντικό παράγοντα στη διατήρηση της συνοχής της κοινωνίας, στη μείωση των κοινωνικών ανισοτήτων και της φτώχιας.

Η αντιγραφή στα διαγωνίσματα μπορεί να φαίνεται μια αθώα και προσωπική αθέτηση των κανόνων, ωστόσο, μπορεί να προμηνύει μία προσωπικότητα ανταγωνιστική, που θα αναζητεί συνεχώς το προσωπικό συμφέρον και δεν θα μπορεί να συνεργάζεται με τους άλλους. Αυτό όμως είναι αφύσικο σε σχέση με την έμφυτη τάση του ανθρώπου να συμβιώνει με άλλους ανθρώπους και να αποκομίζει κέρδη από αυτή τη συνεργασία.

(γ) Ο σχετικισμός των ηθικών αρχών μπορεί, επίσης, να έχει θετικές διαστάσεις, εάν όμως οδηγεί στην κριτική υιοθέτηση κανόνων που μας επιβάλλονται.

Με άλλα λόγια εάν αποφασίσουμε να μην αντιγράφουμε στα διαγωνίσματα μόνο από τον φόβο της τιμωρίας ή γιατί έτσι μας επιβάλλουν οι κανόνες του σχολείου, τότε η πράξη μας δεν θα είναι πραγματικά ηθική, αλλά επιφανειακή και γι΄ αυτό εύκολα θα μπορούσαμε να ξεπέσουμε σε εντελώς αντίθετες επιλογές. Η ενσυνείδητη, όμως, υιοθέτηση ηθικών αρχών διαμορφώνει ισχυρές προσωπικότητες που θα λειτουργούν σ΄ όλες τα καθημερινές τους πρακτικές με βάση το προσωπικό νόημα και την αίσθηση προσωπικής ευθύνης.

(δ) Οι φιλοσοφικές απόψεις που θεωρούν την απόλυτη ηθική ελευθερία ως θεμιτή, στην ουσία θέτουν κι αυτές τους «κανόνες» τους. Η ίδια η έννοια της «απόλυτης ελευθερίας» δεν είναι κι αυτός ένας «ηθικός κανόνας» που τίθεται χωρίς τις κοινωνικές του προϋποθέσεις; Για παράδειγμα πόσο «ελεύθερα» μπορούν να αποφασίσουν σήμερα οι έφηβοι, οι οποίοι επηρεάζονται άμεσα από τα καταναλωτικά και πολυμεσικά πρότυπα; Με την ίδια λογική θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι οι ηθικές αρετές είναι σε μεγάλο βαθμό αντικειμενικές και έχουν καθολική ισχύ, όπως για παράδειγμα η αρχή της αναγνώρισης των δικαιωμάτων των άλλων, ο σεβασμός της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, η αξία της ενσυναίσθησης και της κατανόησης των συνανθρώπων μας κ.ά.

Στην περίπτωση αυτή, το να αντιγράφεις στα διαγωνίσματα μπορεί να νομίζεις ότι σε κάνει ελεύθερο και ανεξάρτητο, στην ουσία, όμως, μπορεί να σε δεσμεύει ακόμα περισσότερο στις κοινωνικές συμβάσεις. Στην ουσία μπορεί να είναι σαν να φτιάχνεις τη δική σου θρησκεία, ενώ υποτίθεται ότι είσαι ανεξάρτητος από όλες τις υπάρχουσες.

(ε) Ο Πλάτων στην Πολιτεία του θεωρεί ότι ο άδικος και ανήθικος άνθρωπος θα πρέπει να περιμένει τη θεία νέμεση, δηλαδή τη δίκαιη τιμωρία από τους Θεούς είτε σε αυτή τη ζωή είτε στην άλλη. «Αν όμως κάποιος δεν πιστεύει στον Θεό και στη μετά θάνατον ζωή, και έτσι είναι πεπεισμένος πως κανείς δεν πρόκειται να ανταμειφθεί ή να τιμωρηθεί για τις ηθικά ορθές ή εσφαλμένες πράξεις του, τότε μπορεί να αδιαφορεί τελείως για οποιαδήποτε ηθική αρχή και να προσπαθεί μονάχα να αποφεύγει τις κυρώσεις της ανθρώπινης δικαιοσύνης και την αποδοκιμασία των συνανθρώπων του. Μπορεί να δέχεται ότι όπως γράφει ο Ντοστογιέφσκι, “αν δεν υπάρχει Θεός, όλα επιτρέπονται”» (Βιβλίο Φιλοσοφίας Β΄ Λυκείου, σελ. 159).

Στην περίπτωση αυτή ξαναγυρνάμε στο ίδιο πρόβλημα ότι οι ηθικές αρχές μπορεί να είναι επιβαλλόμενες και να στερούν την ελευθερία του ανθρώπου, αλλά από την άλλη εάν ενεργούμε χωρίς σταθερές αξίες τότε «όλα επιτρέπονται».

Η δική μας απάντηση στο ερώτημα

Ιδού, λοιπόν, πώς ένα τόσο απλό θέμα, όπως η αντιγραφή στα διαγωνίσματα μπορεί να έχει τόσες πολλές και απρόσμενες προεκτάσεις.

Ο σκοπός των «σπολίων» δεν είναι να επιβάλει απόψεις, όπως επιβάλλει ο περίγυρός μας (διαφήμιση, παρέες, πολυμεσική πραγματικότητα, προσωπική μας «θρησκεία»), αλλά να προκαλεί αναστοχαστικές συζητήσεις. Και στο ζήτημα της αντιγραφής στα διαγωνίσματα το ερώτημα παραμένει ανοιχτό, οπότε ας ξεκινήσουμε να το συζητάμε με βάση επιχειρήματα.

Για να οργανώσουμε το μεθοδολογικό πλαίσιο της συζήτησης θα θέσουμε το βασικό ερώτημα και τον τρόπο με τον οποία μπορούμε να αναπτύξουμε τα επιχειρήματά μας.

Ερώτημα: «Θεωρείς σωστή την αντιγραφή στα διαγωνίσματα;»

Γράψε παρακάτω τα επιχειρήματά σου:

Επιχειρήματα για την απάντηση «ΝΑΙ»

 ..................................................................................................................................................

 ..................................................................................................................................................

 ..................................................................................................................................................

 ..................................................................................................................................................

 ..................................................................................................................................................

 ..................................................................................................................................................

Επιχειρήματα για την απάντηση «ΟΧΙ»

..................................................................................................................................................

 ..................................................................................................................................................

 ..................................................................................................................................................

 ..................................................................................................................................................

 ..................................................................................................................................................

 ..................................................................................................................................................

Στην περίπτωση που καταλήξεις στο «ΟΧΙ» εκτός από τα επιχειρήματά σου γράψε και τις προτάσεις σου για να αντιμετωπιστούν οι αιτίες που προκαλούν την αντιγραφή, αλλά και τις ιδέες σου για τη συλλογική αντιμετώπιση του θέματος της αντιγραφής στο σχολείο:

.................................................................................................................................................

 ..................................................................................................................................................

 ..................................................................................................................................................

 ..................................................................................................................................................

 ..................................................................................................................................................

 ..................................................................................................................................................

Σημείωση: Η κυριολεκτική σημασία της λέξης «σπόλια» είναι «θραύσματα», δηλαδή κομμάτια, από παλιά κτίρια, τα οποία τα ξαναχρησιμοποιούμε σε νέες κατασκευές. Η λέξη προέρχεται από τη λατινική λέξη «spolium», που σημαίνει «λάφυρο» ή «λεία». Στην περίπτωσή μας τα «σπόλια» έχουν μεταφορική σημασία και συνδέονται με ενδιαφέροντα αποσπάσματα κειμένων που συνδυάζονται με άλλες εικόνες και έργα τέχνης (μουσικά αποσπάσματα, ποιήματα, έργα ζωγραφικής, χορό κ.ά.) συγκροτώντας πολυτροπικά «παζλ», τα οποία ο καθένας μπορεί να τα συνθέσει με τον δικό του τρόπο αποδίδοντας ένα νέο νόημα.