ΠΟΛΥΤΡΟΠΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΘΕΑΤΡΙΚΩΝ ΑΦΙΣΩΝ | ΠΟΛΥΤΡΟΠΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ 67 | MULTIMODAL TEXTS 67 | PROJECT BERNARDA ALBA 1

Εργασία των μελών του «Εργαστηρίου Πολυτροπικών Δραστηριοτήτων». Εργάστηκαν οι: Σταυρίνα Βάια, Πασχαλίνα Γιαννάκη, Δήμητρα Γιάντσιου, Κατερίνα Νταλαμπέκου, Έλενα Κορινιώτη, Νάνσυ Τζιόλη, Γιώργος Μυτελέτσης, Διονυσία Φωτιάδου, Κατερίνα Παπαναστασίου, Αναστασία Παπαναστασίου, Ελένη Τόκα, Ευαγγελία Τσιμήτρη, Χριστίνα-Ειρήνη Λιόλιου.

Οι παρακάτω αφίσες θεάτρου σχεδιάστηκαν για δύο παραστάσεις του έργου: «Το σπίτι της Μπερνάρντα Άλμπα» του Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα από το Κρατικό Θέατρο Βορείου Ελλάδος.

Η πρώτη (αριστερά) αφορά τη θεατρική περίοδο 1968-9 και η δεύτερη (δεξιά) τη θεατρική περίοδο 2021-22.

Ερωτήσεις:

• Ποιος είναι ο σκοπός για τον οποίο παρήχθησαν οι αφίσες;
• Ποιοι πολυτροπικοί κειμενικοί δείκτες προάγουν τον σκοπό για τον οποίο παρήχθησαν;
• Πώς μπορούμε να ερμηνεύσουμε τα πολυτροπικά χαρακτηριστικά των αφισών σε σχέση με το επικοινωνιακό πλαίσιο της εποχής τους;

ΒΗΜΑ Α: Ποιος είναι ο σκοπός για τον οποίο παρήχθησαν οι αφίσες;

Ενδεικτικά ερωτήματα:

• Ποιος είναι ο κειμενικός στόχος των αφισών;
• Σύντομη περιγραφή των αφισών.

Α.1 Σκοπός

Όπως διαβάζουμε και στη λεζάντα τα κείμενα είναι δύο έντυπες αφίσες του θεατρικού έργου: «Το σπίτι της Μπερνάρντα Άλμπα» του Φεδερίκο Γκαρθία Λόρκα του Κρατικού Θεάτρου Βορείου Ελλάδος (Κ.Θ.Β.Ε). Το Κρατικό Θέατρο Βορείου Ελλάδος παρουσίασε την ίδια θεατρική παράσταση σε δύο διαφορετικές χρονικές περιόδους· την περίοδο 1968-9 και την περίοδο 2021-22.

Ο βασικός στόχος των αφισών είναι να πείσουν το κοινό για να παρακολουθήσει τις θεατρικές παραστάσεις.

Α.2 Σύντομη περιγραφή

Στην πρώτη αφίσα της θεατρικής περιόδου 1968-9 κυριαρχεί μία χαρακτηριστική αφαιρετική φιγούρα, η οποία είναι της Μπερνάρντα Άλμπα.

Στη δεύτερη αφίσα της θεατρικής περιόδου 2021-2, κυριαρχούν έξι γυναικείες μορφές, οι οποίες είναι οι πέντε αδελφές και κόρες της Μπερνάρντα Άλμπα και η ίδια η Μπερνάρντα.

ΒΗΜΑ Β: Ποιοι πολυτροπικοί κειμενικοί δείκτες προάγουν τον σκοπό για τον οποίο παρήχθησαν οι αφίσες;

Β.1 Αναγνωρίζουμε τα κυρίαρχα στοιχεία της εικόνας και του κειμένου (αναπαραστατική μεταλειτουργία).

Βασικό ερώτημα: Ποια στοιχεία της εικόνας και του κειμένου κυριαρχούν και προσελκύουν την προσοχή του αποδέκτη;

Άλλα ενδεικτικά ερωτήματα:

• Σε τι διαφέρει η πρώτη από τη δεύτερη αφίσα ως προς τις εικόνες που χρησιμοποιούνται;
• Τι ελκύει περισσότερο την προσοχή στις εικόνες;
• Ποιο γραπτό μήνυμα κυριαρχεί;

Η αναγνώριση των πολυτροπικών κειμενικών δεικτών των αφισών έχει ως αφετηρία την ανακάλυψη των στοιχείων της εικόνας και του κειμένου που κυριαρχούν και προσελκύουν την προσοχή του αποδέκτη. Κάθε αφίσα χρησιμοποιεί διαφορετικούς τρόπους για να προσελκύσει το ενδιαφέρον του αποδέκτη.

Στην πρώτη αφίσα (αριστερά) του 1968-9 κυριαρχεί στο κέντρο η ζωγραφική απόδοση της γυναικείας μορφής, η οποία προφανώς είναι η Μπερνάρντα Άλμπα, η οποία εικονίζεται στατική και απρόσωπη, καθισμένη σε καρέκλα με ψηλή πλάτη χωρίς λεπτομέρειες. Διαγράφεται μόνο η σκιά της και αποπνέει μυστήριο και δέος. Κυριαρχούν τα σκούρα μουντά χρώματα στις αποχρώσεις του μαύρου και του άσπρου.

Η μορφή τοποθετείται σε ασύμμετρη και διαγώνια μεγάλου μήκους λωρίδα που μοιάζει με νεφέλωμα, ζωγραφισμένη στις αποχρώσεις του γκρι, η οποία αναδεικνύει την κυρίαρχη θέση της κεντρικής γυναικείας μορφής στην αφίσα.

Στη δεύτερη αφίσα (δεξιά) κυριαρχούν έξι γυναικεία πρόσωπα με πολύ έντονα χαρακτηριστικά, όπως τονισμένα ζυγωματικά και διαπεραστικά μάτια που κοιτούν απευθείας τον θεατή. Οι μορφές σχεδιάζονται με μαύρο μελάνι, με έντονες γωνίες προσώπου και με εξπρεσιονιστική ένταση. Η κεντρική γυναικεία μορφή, που είναι η Μπερνάρντα Άλμπα, εικονίζεται ψηλότερα από τις άλλες και τα μαλλιά της απλώνονται σαν πλοκάμια τυλίγοντας όλες τις άλλες γυναίκες. Δείχνει σαν να προσπαθεί να προστατέψει και συγχρόνως να φυλακίσει τα υπόλοιπα πρόσωπα που είναι οι κόρες της.

Από την άποψη του γραπτού κειμένου και στις δύο αφίσες κυριαρχεί το όνομα του έργου: ΤΟ ΣΠΙΤΙ ΤΗΣ ΜΠΕΡΝΑΡΝΤΑ ΑΛΜΠΑ με κεφαλαία επιβλητικά γράμματα. Η μόνη διαφορά τους είναι στο χρώμα, το οποίο στην πρώτη αφίσα δεν διαφέρει από τα υπόλοιπα χρώματα της αφίσας, ενώ στη δεύτερη είναι κόκκινο. Στην πρώτη αφίσα εξίσου κυρίαρχο είναι και το όνομα του θεατρικού οργανισμού: ΚΡΑΤΙΚΟΝ ΘΕΑΤΡΟΝ ΒΟΡΕΙΟΥ ΕΛΛΑΔΟΣ. Η γραμματοσειρά στην πρώτη εικόνα είναι πιο γραμμική, ενώ στη δεύτερη περισσότερο ελεύθερη και έντονη.

Είναι πάντως χαρακτηριστικό ότι και στις δύο αφίσες ως κυρίαρχο εικονιστικό μοτίβο είναι η γυναικεία μορφή.

Β.2 Αναγνωρίζουμε τις διαδραστικές σχέσεις ανάμεσα στον αποδέκτη και τα απεικονιζόμενα πρόσωπα, τόπους, αντικείμενα κ.ά. (Διαπροσωπική μεταλειτουργία).

Βασικό ερώτημα: Ποια στοιχεία της εικόνας λειτουργούν διαδραστικά με τον αποδέκτη;

Άλλα ενδεικτικά ερωτήματα:

• Ποιες σχέσεις δημιουργούνται ανάμεσα στα εικονιζόμενα πρόσωπα και στο κείμενο;
• Ποιον ρόλο παίζει το φωτογραφικό πλάνο και η γωνία λήψης;

Στην πρώτη αφίσα κυριαρχεί η ηγεμονική μορφή της Μπερνάρντα Άλμπα, η οποία ζωγραφίζεται μινιμαλιστικά. Η απουσία συγκεκριμένου τόπου και χρόνου, προσδίδει στη μορφή ένα τόνο μυστηρίου, εξάπτοντας τη φαντασία του αποδεκτή και προκαλώντας τον να ανακαλύψει το νόημα αυτής της επιβλητικής παρουσίας. Η γυναικεία μορφή είναι τοποθετημένη στη μέση μιας διαγώνιας λευκής λωρίδας που μοιάζει με νεφέλωμα και τονίζει την κεντρική μορφή. Το κείμενο του τίτλου της θεατρικής παράστασης γράφεται με μεγαλογράμματη γραφή και συνυφαίνεται με τη λευκή διαγώνια λωρίδα, αφού γράφεται με μαύρα γράμματα μέσα σ΄ αυτή και με λευκά στον φόντο.

Αντίθετα στη δεύτερη αφίσα, που υπερισχύει ο γυναικείος όμιλος, οι γυναίκες μαγνητίζουν τον θεατή με το βλέμμα τους «κοιτώντας» τον στα μάτια, γεγονός που δημιουργεί μια σχέση άμεσης αλληλεπίδρασης. Οι εκφραστικότατες μορφές των γυναικών, όπως και η χειρόγραφη γραμματοσειρά του τίτλου της παράστασης που τις συνοδεύει είναι τοποθετημένες πάνω και κάτω από μια νοητή διαγώνια γραμμή που σχηματίζεται από το άνω μισό μαύρο μέρος του φόντου και το λευκό που κυριαρχεί στο κάτω μισό.

Η τοποθέτηση των μορφών σε διαγώνιο θέση εντείνει ακόμα περισσότερο τη διάδραση με τον αποδέκτη και τονίζει τον δυναμικό τους χαρακτήρα.

Β.3 Αναγνωρίζουμε τον ρόλο που παίζει στη διαμόρφωση του νοήματος των αφισών, ο τρόπος τοποθέτησης των εικονιστικών και γραπτών στοιχείων στη σελίδα (Κειμενική μεταλειτουργία)

Βασικό ερώτημα: Σε ποιες θέσεις της αφίσας τοποθετούνται τα κείμενα σε σχέση με τις εικόνες και το αντίστροφο και με ποιον τρόπο αυτή η τοποθέτηση συμβάλλει στη δημιουργία του συνολικού μηνύματος της αφίσας;

Στην πρώτη αφίσα τα γραπτά στοιχεία είναι ο τίτλος της παράστασης, ο συγγραφέας και ο θεατρικός οργανισμός.

Στο άνω μέρος της αφίσας, το οποίο είναι το κυρίαρχο από την άποψη του μηνύματος προς τους θεατές, αναγράφεται το όνομα του θεατρικού οργανισμού: «ΚΡΑΤΙΚΟΝ ΘΕΑΤΡΟΝ ΒΟΡΕΙΟΥ ΕΛΛΑΔΟΣ» με μεγαλογράμματη και ευδιάκριτη γραμματοσειρά.

Με την ίδια γραμματοσειρά αλλά μεγαλύτερου μεγέθους αναγράφεται στο κάτω μέρος ο τίτλος της παράστασης: «ΤΟ ΣΠΙΤΙ ΤΗΣ ΜΠΕΡΝΑΡΝΤΑΣ ΑΛΜΠΑ», που είναι και το βασικό μήνυμα της αφίσας. Λίγο πάνω από τον τίτλο αναγράφεται το όνομα του συγγραφέα «ΛΟΡΚΑ». Η επιλογή της τοποθέτησης του τίτλου του θεατρικού έργου και του συγγραφέα στο κάτω μέρος προσδίδει τυπική σταθερότητα στο νόημα της ίδιας της θεατρικής παράστασης. Είναι χαρακτηριστικό ότι το χρώμα της γραμματοσειράς των τίτλων εναλλάσσεται από γκρι σε μαύρο στα σημεία όπου το φόντο είναι ανοιχτόχρωμο.

Η εικόνα τοποθετείται στο κέντρο της αφίσας και σε συνδυασμό με την τοποθέτηση των τίτλων σε τυπική θέση πάνω και κάτω από αυτήν, προσδίδουν συμβατικό χαρακτήρα στο πολυτροπικό νόημα της αφίσας.

Στη δεύτερη αφίσα η γραμματοσειρά του τίτλου διαφέρει από τις υπόλοιπες· είναι ζωγραφισμένη στο χέρι με έντονη γραφή και με μεγάλα κόκκινα γράμματα σχεδόν στο κέντρο της. Με αυτόν τον τρόπο, δημιουργείται μια πετυχημένη αντίθεση με το μαύρο που κυριαρχεί στο μεγαλύτερο μέρος της αφίσας και προσδίδεται ένταση και δυναμικότητα.

Ο τίτλος της παράστασης τοποθετείται ακριβώς κάτω από τη διαγώνιο στην οποία είναι τοποθετημένες οι γυναικείες μορφές. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να προβάλλεται με ένταση ο τίτλος και κατ΄ επέκταση το νοηματικό περιεχόμενο του θεατρικού έργου.

Το όνομα του συγγραφέα γράφεται με μικρότερα μαύρα γράμματα περιφερειακά του τίτλου, όπως και τα ονόματα του σκηνοθέτη και της μεταφράστριας.

Στο επάνω κι αριστερό σημείο της αφίσας αναγράφεται με σχετικά μικρή γραμματοσειρά ο θεατρικός οργανισμός «ΚΡΑΤΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ ΒΟΡΕΙΟΥ ΕΛΛΑΔΟΣ», η ιστοσελίδα, η καλλιτεχνική περίοδος 2021-2022 και το λογότυπο.

Στο κάτω μέρος της αφίσας δίνονται επιπλέον δευτερεύοντες πληροφορίες για την ημέρα της προβολής του έργου και τους χορηγούς του.

Ο συνδυασμός της εικόνας με τις εκφραστικές γυναικείες μορφές που κοιτούν απευθείας στον αποδέκτη και του κειμένου με την έντονη γραφή του τίτλου της παράστασης, τονίζει τον ρόλο των γυναικών στη συγκεκριμένη παράσταση και αναδεικνύει τη δραματικότητα και την έντονη προσωπικότητά τους με κυρίαρχη τη μορφή της Μπερνάρντας.

ΒΗΜΑ Γ: Ερμηνεία των αφισών σε σχέση με το γενικότερο επικοινωνιακό πλαίσιο του σκοπού των αφισών

Η αριστερή αφίσα προβάλλει την παράσταση που έγινε την περίοδο 1968-1969, δηλαδή στη χρονική περίοδο που επικρατούσε στην Ελλάδα η δικτατορία. Το διάστημα αυτό υπήρχε λογοκρισία και πολλά συντηρητικά στερεότυπα σχετικά με τη θέση της γυναίκας. Είναι χαρακτηριστικό ότι στην αφίσα κυριαρχεί η αυταρχική και καταπιεστική μορφή της Μπερνάρντα ως σκιά, που λειτουργεί σαν σύμβολο των συντηρητικών και συμβατικών ιδεών της εποχής. Χωρίς να γνωρίζουμε τη σκηνοθετική γραμμή της ίδιας της παράστασης, πιστεύουμε ότι με βάση την αφίσα, θα κυριαρχούσε η καταπιεστική μορφή της Μπερνάρντα και η αδυναμία των κοριτσιών να ορθώσουν το ανάστημά τους απέναντί της.

Αντίθετα η αφίσα δεξιά προβάλλει την παράσταση που έγινε πρόσφατα (2021-22) σε μία περίοδο δημοκρατίας και κυρίως σε μια χρονολογική συγκυρία στην οποία η ελληνική κοινωνία συνταρασσόταν από την αποκάλυψη διαφόρων σκανδάλων με θύματα τις γυναίκες. Στη διάρκεια αυτών των αποκαλύψεων δημιουργήθηκε ένα δυναμικό χειραφετικό γυναικείο κίνημα, το οποίο είχε έντονη κοινωνική και καλλιτεχνική δράση. Στην αφίσα τονίζονται ιδιαίτερα τα γυναικεία πρόσωπα, τα οποία με τον τρόπο με τον οποίο είναι ζωγραφισμένα φαίνονται να διεκδικούν με δυναμισμό τα γυναικεία τους δικαιώματα.

Σε αντίθεση με την εικόνα της απρόσωπης και ηγεμονικής μορφής της Μπερνάρντα Άλμπα της παλαιότερης αφίσας του 1969, η οποία συμβόλιζε την καταπίεση της γυναικείας ταυτότητας, η νεότερη με την ισότιμη και δυναμική απεικόνιση των γυναικών προβάλλει την αποφασιστικότητα των σύγχρονων γυναικών στη διεκδίκηση των δικαιωμάτων τους.