ΑΝΑΒΑΘΜΟΙ ΤΟΥ ΕΡΩΤΑ | ΣΠΟΛΙΑ 19

 

William Blake (1757–1827). Η κλίμακα του Ιακώβ. 1799-1806. Πένα, γκρι μελάνι και υδατογραφία σε χαρτί. 39.8 x 30.6 εκ. Λονδίνο. The British Museum

Ο πίνακας του Άγγλου ζωγράφου William Blake αναπαριστά το όραμα που είδε ο Ιακώβ όταν κοιμήθηκε στην έρημο (Γέννησις, κεφ. 28, 10-19). Παρουσιάστηκε μπροστά του μία σκάλα, η οποία ξεκινούσε από τη γη κι έφτανε ως τον ουρανό. Άγγελοι ανεβοκατέβαιναν τη σκάλα. Ακούστηκε τότε η φωνή του Θεού που του είπε ότι θα του χαρίσει τη γη στην οποία βρισκόταν κι αυτή θα ονομαστεί Ισραήλ. Από θεολογικής άποψης η κλίμακα του Ιακώβ είναι η παλαιότερη προφητική προεικόνιση της Θεοτόκου, η οποία έγινε η σκάλα που συνδέει τον άνθρωπο με τον Θεό.

Στη σκάλα που ζωγραφίζει ο Blake δεν εικονίζονται άγγελοι, αλλά συμβολικές μορφές, όπως οι τέχνες, οι αρετές, οι επιστήμες, οι ερωτευμένοι νέοι κ.ά. Με τον τρόπο αυτό η κλίμακα αποτελεί συμβολική απεικόνιση των διαδοχικών σταδίων που μπορεί να πάρει η ανθρώπινη ψυχή γα να φτάσει στην ουράνια ομορφιά και με αυτή την έννοια θα μπορούσε ν΄ αποτελεί αναπαράσταση της κλίμακας του έρωτα, όπως περιγράφεται στο «Συμπόσιο» του Πλάτωνα.

Τα «συμπόσια» ήταν για τους αρχαίους Έλληνες ένα ιδιαίτερο είδος ψυχαγωγίας μόνο για άνδρες. Οι συμποσούμενοι, αρχικά, έκαναν σπονδές στους θεούς, στη συνέχεια έπιναν (χωρίς να μεθάνε), συζητούσαν για σπουδαία θέματα, απάγγελναν ποιήματα, έπαιζαν παιχνίδια, έψελναν ή τραγουδούσαν.

Τις συζητήσεις που έγιναν σ΄ ένα τέτοιο συμπόσιο συνέγραψε ο Πλάτων στο ομώνυμο έργο του περίπου το 384 π.Χ. Το συμπόσιο έλαβε χώρα το 416 π.Χ. και οικοδεσπότης ήταν ο τραγικός ποιητής Αγάθων, που γιόρταζε τη νίκη του στα Λήναια. Θέμα της συζήτησης ήταν ο έρωτας.

Μίλησαν όλοι οι συνδαιτυμόνες και ανέλυσαν την άποψή τους για τον έρωτα. Στο τέλος μίλησε και ο Σωκράτης και ο λόγος του είναι και το συμπέρασμα της όλης συζήτησης.

Ο πρώτος που μίλησε ήταν ο Φαίδρος, ο οποίος υποστήριξε την ομηρική άποψη για τον έρωτα που θεωρεί ως υψηλότερη έκφρασή του την αυτοθυσία στη μάχη. Ισχυρίστηκε ότι οι στρατιώτες που εμπνέονται από αυτόν τον έρωτα δεν φοβούνται τον θάνατο, πολεμούν γενναία και θυσιάζονται σε κατάσταση ερωτικής έξαψης για τους συμπολεμιστές τους.

Η δεύτερος ήταν ο Παυσανίας, ο οποίος εξήρε τον μόνιμο έρωτα, τον οποίο μπορούμε να συναντήσουμε στις γεμάτες αφοσίωση σχέσεις. Στις σχέσεις αυτές ο αληθινός έρωτας, υπερισχύει της δύναμης του πόθου που το μόνο που αναζητά είναι η σεξουαλική ικανοποίηση.

Ο Αγάθων ήταν ο τρίτος συμποσούμενος, ο οποίος διατύπωσε μία κοινότυπη και «αφελή» άποψη για τον έρωτα, ότι είναι όμορφος, ενάρετος, ποιητικός, θεραπευτικός κ.ά. Είναι μία άποψη επιφανειακή που ωραιοποιεί τα πάντα χωρίς να ασχολείται με το ουσιαστικό νόημα του έρωτα.

Ένας άλλος που μίλησε ήταν ο γιατρός Ερυξίμαχος, ο οποίος προσέγγισε το θέμα επιστημονικά. Η άποψή του μοιάζει πολύ με αυτή της σύγχρονης γνωστικής ψυχολογίας. Θεωρεί τον ισορροπημένο έρωτα ως στοιχείο αρμονίας. Είναι αυτός που συνενώνει τον κόσμο, ενώ το μίσος, που είναι το αντίθετό του, προσπαθεί να τον διαλύσει. Έτσι και η αρμονική ζωή, βοηθά στην καλή σωματική και ψυχολογική υγεία του ανθρώπου.

Κι άλλες απόψεις ακούστηκαν, όπως για το όμορφο κορίτσι που γεμίζει ερωτική συγκίνηση από την ομορφιά των ποιημάτων μιας άλλη όμορφης γυναίκας της Σαπφούς. Για τον νέο με εκλεπτυσμένα φιλοσοφικά αισθήματα που νιώθει ερωτική έλξη προς κάθε τι που έχει μέσα του ζωή, όταν συνομιλεί με άλλους νέους που είχαν τα ίδια ενδιαφέροντα. Για τον άντρα που νιώθει τον βαθύτερο έρωτα προς μια όμορφη γυναίκα ακριβώς, όταν ξεπερνάει τη σεξουαλική ικανοποίηση και αφοσιώνεται στην εσωτερική ανακάλυψη αυτής της γυναίκας.

Τελικά, ανάλαβε να δώσει την οριστική απάντηση ο Σωκράτης, ο οποίος όμως δήλωσε ότι όλα όσα θα αναφέρει για τον έρωτα τα έμαθε από την ιέρεια από τη Μαντίνεια Διοτίμα σε μια συζήτηση που έκαναν όταν ήταν και οι δύο νέοι. Η Διοτίμα του έδωσε απαντήσεις σε βασικά ερωτήματα, όπως για ποιο λόγο ερωτεύονται οι άνθρωποι, τι είναι αυτό που θέλουν από αυτόν και τελικά με ποιους αναβαθμούς (σκαλοπάτια) καταστάσεων του έρωτα ο άνθρωπος μπορεί να φτάσει στο ανώτερο σημείο που είναι η φώτιση.

Επί της ουσίας η Διοτίμα συνοψίζει την αρχαιοελληνική θέση ότι έρωτας και η επιθυμία του έρωτα γίνονται αντιληπτά με διαφορετικούς τρόπους από τους ανθρώπους. Όσο πιο επεξεργασμένη αντίληψη για τον έρωτα έχει ο άνθρωπος, τόσο ανώτερη είναι η πρακτική βίωσή του.

Αυτόν τον διάλογο με τη Διοτίμα θα αναφέρει στο συμπόσιο ο Σωκράτης, όπως τον θυμόταν από τα νεανικά του χρόνια. Από το σύνολο του διαλόγου θα παραλείψουμε πολλά άλλα ενδιαφέροντα ζητήματα και θα επικεντρωθούμε στο τελευταίο μέρος, το οποίο περιγράφει τα διάφορα στάδια του έρωτα έως την «τέλεια μύηση».

Ας ακολουθήσουμε τα βήματα αυτού του διαλόγου:

• Ο Σωκράτης, μετά από τον αρχικό διάλογο με τη Διοτίμα που αφορούσε τη γενεαλογία και την καταγωγή του έρωτα, στη συνέχεια υιοθετεί την άποψή της ότι ο «έρωτας είναι ο πόθος του ανθρώπου να έχει κτήμα του για πάντα το καλό και το ωραίο».
• Το επόμενο που θα αποδείξει η Διοτίμα είναι ότι ο έρωτας είναι ένα είδος «τοκετού για την ομορφιά· τοκετού τόσο σωματικού όσο και ψυχικού». Τι σημαίνει αυτό; Λέγει, λοιπόν, η Διοτίμα ότι όταν ο άνθρωπος φτάσει σε μια κατάλληλη ηλικία έχει έμφυτη την επιθυμία για τοκετό, αφού έτσι μόνο μπορεί να διαιωνίσει το είδος του. Έτσι ένας άνδρας συνευρίσκεται με μία γυναίκα. Έχει κάτι το θεϊκό αυτή ή πράξη, ωστόσο, σε καμία περίπτωση η πράξη αυτή δεν είναι όμορφη όταν γίνεται σε ανάρμοστες συνθήκες. Όταν, δηλαδή, γίνεται χωρίς την προηγούμενη ωριμότητα στην αντίληψη της ομορφιάς. Ωστόσο, ο άνθρωπος είτε έτσι είτε αλλιώς επιθυμεί τον τοκετό, γιατί όπως προείπαμε επιθυμεί την αναπαραγωγή του εαυτού του για να μείνει αθάνατος, αλλά με την προϋπόθεση αυτή η αναπαραγωγή να είναι όμορφη. Γι΄ αυτό, προεκτείνοντας τον προηγούμενο ορισμό, η Διοτίμα ισχυρίστηκε ότι «έρωτας είναι ο πόθος για την αθανασία μέσα από την κυοφορία της αληθινής ομορφιάς».
• Με άλλα λόγια ο άνθρωπος έχοντας εσωτερικά μέσα του αυτόν τον έρωτα για το ωραίο, επιθυμεί να το κατέχει αιώνια. Και ο μόνος τρόπος για να το πετύχει αυτό είναι να αναπαράγει τον εαυτό του ατελεύτητα μέσα από την τεκνοποιία, την υστεροφημία, τη δόξα, τον πλούτο, το επάγγελμα, την τέχνη κ.ά. Είναι φανερό ότι υπάρχουν πολλοί τρόποι με τους οποίους ο άνθρωπος προσπαθεί στη ζωή του να διαχειριστεί την ερωτική επιθυμία. Η Διοτίμα τους συνοψίζει σε δύο: 
• Τον πρώτο ακολουθούν όσοι «κυοφορούν τον έρωτα σωματικά», δηλαδή όσοι επιλέγουν είτε από άγνοια είτε ενσυνείδητα να εξαντλήσουν τον έρωτα στη σεξουαλικότητα, οπότε αρχίζουν από τη νεανική τους ηλικίας τις σωματικές ερωτικές εμπειρίες. 
• Τον δεύτερο ακολουθούν όσοι «κυοφορούν τον έρωτα, περισσότερο ψυχικά παρά σωματικά· από την κυοφορία αυτή γεννιέται ένα όμορφο παιδί που αρμόζει στην ψυχή τους κι αυτό είναι η σύνεση και η αρετή.
• Ο πρώτος τρόπος είναι ο πιο εύκολος και ο πιο συνηθισμένος, γιατί είναι κοντά στο ένστικτο γι΄ αυτό η Διοτίμα δεν ασχολείται καθόλου με αυτόν.
• Ο δεύτερος είναι δυσκολότερος, ωστόσο, είναι αυτός που οδηγεί μέσα από διαδοχικούς αναβαθμούς στην αληθινή μορφή του έρωτα. Για να ακολουθήσει αυτόν τον τρόπο ο άνθρωπος, θα πρέπει να τον επιλέξει από τη νεανική του ηλικία, εάν θέλει να έχει μια ισορροπημένη και χωρίς περισπασμούς πρόσβαση σ΄ αυτόν. Όταν, λοιπόν, είτε από την οικογένειά του είτε από την εκπαίδευσή του είτε από την προσωπική ενσυνείδητη θέληση ο νέος επιλέξει αυτόν τον τρόπο αρχικά προσανατολίζει τον εαυτό του προς τα πνευματικά «κυοφορώντας» την ομορφιά. Αυτό γίνεται με τη μαθητεία στις αρετές και στο αγαθό και με την καθοδήγηση των κατάλληλων παιδαγωγών[1].
• Το στάδιο της μαθητείας διαρκεί μέχρι την ενηλικίωση, οπότε «με το που γίνεται παλικαράκι και ενηλικιωθεί, κατέχεται πια απ᾽ την επιθυμία του τοκετού και της γέννας […] και αρχίζει ν᾽ αναζητά τα ωραία σώματα[2], και, στην πρώτη φάση, αν ο καθοδηγητής του τον καθοδηγεί σωστά […] θα συναπαντήσει ψυχή ωραία και αρχοντική και καλοκαμωμένη […] Κι έτσι γίνεται εραστής ενός σώματος κι όχι πολλών και μέσω αυτού του σώματος του νέου κοριτσιού, εφόσον είναι κι αυτή ενάρετη και αγαθή, να γεννήσει στον εαυτό του ευγενικές ιδέες και να ενδυναμώσει μέσα του την αρετή που είχε μέχρι τότε καλλιεργήσει».
• Και ακολουθεί το επόμενο στάδιο στο οποίο ο έρωτάς του για το ένα αυτό σώμα του κοριτσιού τον οδηγεί «να κατανοήσει από μόνος του ότι το κάλλος που στολίζει το κάθε σώμα μοιάζει σαν αδέρφι με το κάλλος που στολίζει κάποιο άλλο σώμα […] και αφού το κατανοήσει αυτό, να γίνει εραστής όλων των ωραίων σωμάτων» αλλά με τρόπο ψυχικό κι όχι με τον μικροπρεπή του ερωτικού σωματικού πόθου. «Και ύστερ᾽ απ᾽ αυτά, να θεωρήσει το κάλλος που στολίζει την ψυχή ανώτερο απ᾽ αυτό που στολίζει το σώμα».
• Έτσι, ο άνδρας ώριμος πια, αφού κατανοήσει ότι ο σωματικός έρωτας και η σωματική ομορφιά «δεν αξίζει και πολλά πράγματα» είναι έτοιμος να ατενίσει την ομορφιά στην επιστήμη, στην τέχνη και στις επαγγελματικές δραστηριότητες.
• Τότε αρχίζει ο αληθινή θέαση της ομορφιάς και του αληθινού έρωτα «καθώς ο άνθρωπος βρίσκεται με το βλέμμα στραμμένο στον μεγάλο ωκεανό του ωραίου» και αναπτύσσονται μέσα του ανείπωτες διανοητικές και φιλοσοφικές συλλήψεις.
• Και ανεβαίνοντας τον τελευταίο αναβαθμό του έρωτα αποκτά βαθιά γνώση του εαυτού και τότε φανερώνεται ξεκάθαρα στα μάτια του η ίδια η μορφή της ομορφιάς.
• Η Διοτίμα στο τέλος συνοψίζει αυτήν την ανοδική πορεία λέγοντας: «[…] όποιος με παιδαγωγική μέθοδο οδηγηθεί ως αυτό το σημείο της γνώσης του φαινομένου του έρωτα, αντικρίζοντας τα ωραία με την κανονική σειρά τους και σωστά θα φτάσει πια προς το τέλος της μύησής του […] στο ωραίο, που πρώτα πρώτα είναι αιώνιο και ούτε γεννιέται ούτε αφανίζεται, ούτε αυξάνεται ούτε ελαττώνεται […] Γιατί βέβαια, λέγοντας ότι κάποιος βαδίζει ορθά το δρόμο του έρωτα ή ότι καθοδηγείται από άλλον, νά τί εννοούμε: ξεκινώντας απ᾽ τα ωραία του κόσμου μας να πορεύεται συνεχώς ανοδικά, επιδιώκοντας εκείνο το ωραίο, σαν ν᾽ ανεβαίνει σκαλοπάτια, από ένα σώμα σε δυο κι από δυο σ᾽ όλα τα ωραία σώματα κι απ᾽ τα ωραία σώματα στις ωραίες δραστηριότητες κι από τις δραστηριότητες στις ωραίες γνώσεις κι απ᾽ τις γνώσεις να φτάσει τέλος σ᾽ εκείνη τη γνώση, που δεν είναι καμιά άλλη παρά η γνώση του απόλυτα ωραίου, και στο τέλος της πορείας του να γνωρίσει τί ακριβώς είναι το ωραίο. Σ᾽ ένα τέτοιο επίπεδο ζωής, αγαπητέ Σωκράτη, περισσότερο απ᾽ οπουδήποτε αλλού, αξίζει ο άνθρωπος να ζει τη ζωή του, καθώς τα μάτια του χαίρονται αυτό καθαυτό το ωραίο. Αυτό που, αν κάποτε το αντικρίσεις, θ᾽ αντιληφτείς ότι δε συγκρίνεται με τα χρήματα και τις ενδυμασίες και τα ωραία αγόρια και τους νεαρούς […] το απόλυτο κάλλος άδολο, ατόφιο, όχι αναμειγμένο με κάτι άλλο κι όχι με σωρούς απάνω του από ανθρώπινη σάρκα και χρώματα κι άλλα μικρολογήματα των θνητών».

Συμπεράσματα και ερωτήματα

Περιηγηθήκαμε περιληπτικά στα βασικά σημεία του διαλόγου του Σωκράτη με τη Διοτίμα που περιέχεται στο «Συμπόσιο» του Πλάτωνα. Ποια είναι τα συμπεράσματα που μπορούμε να εξάγουμε;

(α) Η Διοτίμα δεν απέρριπτε την συνουσία και τις σεξουαλικές επιθυμίες ούτε υποστήριζε την παρθενία. Ωστόσο, πίστευε ότι όσο λιγότερο με το σεξ ασχολείται ο άνθρωπος, τόσο καλύτερα, κι αυτό γιατί το σεξ εξαρτάται άμεσα με το ένστικτο και ο μεγάλος του κίνδυνος είναι ότι εύκολα ο άνθρωπος εθίζεται σ΄ αυτό.

(β) Οι σαρκικές απολαύσεις δεν πρέπει να εξισώνονται με τον έρωτα. Είναι η ηχώ των πνευματικών απολαύσεων και ο σαρκικός έρωτας είναι μόνο η αρχή του έρωτα της ομορφιάς. Γι΄ αυτό η Διοτίμα συμβούλευε, «μερικές φορές στη ζωή σου – ίσως για κάποια περίοδο, για ένα χρονικό διάστημα – πρέπει να βάζεις τον σαρκικό έρωτα στην άκρη».

(γ) Η σαρκική επιθυμία δεν είναι κακή ούτε καλή. Εξαρτάται από τον τρόπο με τον οποίο θα τη διαχειριστείς. Εάν σε απορροφήσει και μάλιστα με σύντροφο αφιλοσόφητο μπορεί να σε οδηγήσει σε εσωτερική σύγκρουση, γιατί από τη μια θα νιώθεις ότι κάτι δεν πάει καλά με την επιλογή σου και από την άλλη θα φοβάσαι μήπως χάσεις αυτό το οποίο ερωτεύτηκες και στο οποίο έδωσες την ψυχή σου. Όπως σημείωνε ο Μαρκ Βέρνον: «Τον εαυτό σου τον δίνεις σ’ αυτό που αγαπάς, παρ’ όλο που αυτό που αγαπάς είναι και αυτό που επίσης φοβάσαι περισσότερο να χάσεις. Έτσι ο σαρκικός έρωτας μπορεί να ακονίσει τον χαρακτήρα σου ή να σε κατασπαράξει. Μπορεί να ξυπνήσει μέσα σου μια επιθυμία για όσα είναι όμορφα και καλά, καθώς και να σε οδηγήσει σε όσα είναι σαρκικά ή διεφθαρμένα. Ο έρωτας μπορεί να σε οδηγήσει στον δρόμο της αρετής που, από τη στιγμή που θα τον επιλέξεις, θα σε οδηγήσει προς την υπέρβαση ή θα σε ρίξει σ’ έναν φαύλο κύκλο που οδηγεί στην καταστροφή σου. Είναι η σκάλα προς τον παράδεισο ή την κόλαση […] Η Διοτίμα μας προτείνει η ενέργειά μας θα πρέπει να χρησιμοποιείται για την αναζήτηση ενός υψηλότερου έρωτα, εκείνου που αφορά λιγότερο την κατοχή και την κατάκτηση, και περισσότερο την περισυλλογή και τον διαλογισμό».

(δ) Όσον αφορά στους νέους η Διοτίμα είναι σαφής. Η θεμιτή πορεία είναι η εκλέπτυνση και η μαθητεία στην αρετή από καλούς παιδαγωγούς μέχρι την ενηλικίωση. Ο έρωτας μέχρι τότε θα πρέπει να παραμένει ψυχικός κι όχι σωματικός. Μετά την ενηλικίωση μόνο ο νέος που ασκήθηκε στην εφηβεία με αυτόν τον τρόπο μπορεί να προχωρήσει ισορροπημένα στον αναβαθμό του σαρκικού έρωτα και πάλι όμως με σύντροφο που γαλουχήθηκε με παρόμοιο τρόπο και στη συνέχεια ν΄ ακολουθήσει τα στάδια που προαναφέραμε.

(ε) Η «σκάλα» του έρωτα στο Συμπόσιο έχει έντονο ιδεαλιστικό χαρακτήρα, όπως άλλωστε κι όλη η φιλοσοφία του Πλάτωνα κι έχει δεχθεί κριτική σε πολλά σημεία. Αποτελεί, όμως, μία από τις βάσεις του πολιτισμού μας. Νεότερες απόψεις για τον έρωτα περισσότερο ή λιγότερο συναφείς με αυτές που διατυπώνει ο Πλάτωνας στο «Συμπόσιο» έχουν διατυπωθεί, τόσο από τους χριστιανούς διανοητές και θεολόγους, όσο και από τη νεότερη φιλοσοφία και την ψυχανάλυση. Η αλήθεια, πάντως, είναι ότι οι υψηλές έννοιες, όπως τις επεξεργάστηκε ο Πλάτωνας, πολύ δύσκολα γίνονται αποδεκτές στην εποχή μας, στην οποία ο μέσος άνθρωπος ενδιαφέρεται μόνο για τον πρακτικό υλισμό του χρήματος και την ικανοποίηση των επιθυμιών και των φιλοδοξιών του. Ακόμα πιο δύσκολα εφαρμόσιμες ακούγονται στον μέσο έφηβο, ο οποίος μεγαλώνει με έναν ακριβώς αντίθετο τρόπο από αυτόν που προτείνει η Διοτίμα. Τα διλήμματα του σημερινού εφήβου σχετικά με τη διαχείριση του έρωτα είναι πολύ μεγάλα, γιατί όλο το επικοινωνιακό σύστημα προωθεί τον πρώτο τρόπο διαχείρισής του, δηλαδή τη σαρκική απόλαυση και μάλιστα από τη νεαρή ηλικία.

Δύο, λοιπόν, είναι τα ερωτήματα που θέτουν τα σημερινά «σπόλια»· το πρώτο είναι το αρχικό μας και το δεύτερο πιο προσωπικό:

(α) Τι εννοεί η Διοτίμα όταν λέγει ότι για να φθάσουμε στην υψηλή μορφή του έρωτα θα πρέπει από τη νεανική μας ηλικία να αναζητούμε τα ωραία σώματα;

(β) Εάν ήθελες ν΄ ακολουθήσεις την πορεία προς τον αληθινό έρωτα, όπως την αναλύει η Διοτίμα, ποιες δυσκολίες νομίζεις ότι θα αντιμετώπιζες σήμερα και πώς θα μπορούσες ενδεχομένως να τις ξεπεράσεις;

[1] Στην αρχαία Αθήνα η εκπαίδευση των νέων δεν ήταν όπως σήμερα «μαζική», αλλά περιορισμένη σε μικρές ομάδες ή ακόμα και σε ατομική μαθητεία. Δίδασκαν παιδαγωγοί, τρία βασικά μαθησιακά αντικείμενα: ανάγνωση / μέτρηση / επιστήμες, τέχνες / γυμναστική, ηθική διδασκαλία. Αποκλείονταν οι δούλοι, οι μέτοικοι και οι γυναίκες. Είναι εκπληκτικό ότι οι αρχαίοι Αθηναίοι μ΄ όλες αυτές τις φυλετικές διακρίσεις στην εκπαίδευσή τους, δημιούργησαν ένα τόσο σημαντικό πολιτισμό, ενώ εμείς σήμερα με την υποτιθέμενη ισότιμη πρόσβαση στη μόρφωση έχουμε χειρότερα και τα δύο.

[2] Άρα η πρώτη προϋπόθεση για την αναζήτηση των «ωραίων σωμάτων» είναι η προηγούμενη μαθητεία στην αρετή και αυτό μπορεί να γίνει αποτελεσματικά μετά την ενηλικίωση.