ΠΕΡΙ ΗΘΙΚΗΣ 3 | ΣΠΟΛΙΑ 16

Η φωτογραφία είναι μέρος της installation με τίτλο: «The Instagram Project: Provocative Jokes» (2020). [The Instagram Project: Προκλητικά αστεία] της Κινέζας καλλιτέχνιδας Yuxin Jiang. Το project έχει ως στόχο να ερευνήσει στο instagram εικόνες και κείμενα που αναπαράγουν κοινωνικά και ρατσιστικά στερεότυπα. Η Jiang επιλέγει από το instagram φωτογραφίες και λεζάντες που σατιρίζουν με προκλητικό και προκατειλημμένο τρόπο διάφορες κατηγορίες ανθρώπων. Αποδομεί το κειμενικό και εικονιστικό υλικό σε τρία μέρη: ανθρώπους, λέξεις και λεζάντες και τα επανασυνδέει με απρόσμενους τρόπους.

Το φωτογραφικό project εντάσσεται σε ένα ευρύτερο project της Tate Gallery του Λονδίνου με τίτλο: Fast Forward: Women in Photography, το οποίο στοχεύει να εξερευνήσει τις αναπαραστάσεις και τα στερεότυπα της σύγχρονης γυναικείας ταυτότητας.

(α) Ανασκόπηση προηγούμενων

Σε προηγούμενα «σπόλια» 11 και 12 ξεκινήσαμε τη συζήτηση για το θέμα της ηθικής, το οποίο έχει σημασία προσωπική, αλλά και συλλογική (για την ομάδα μας), γιατί σχετίζεται άμεσα με τη φετινή μας ενασχόληση με το θεατρικό έργο του Φεδερίκο Γκαρθία Λόρκα «Το σπίτι της Μερνάρντα Άλμπα». Όπως έχουμε κι άλλες φορές συζητήσει, το κεντρικό ερώτημα, που θέτει το θεατρικό αυτό έργο, δεν είναι απλώς οι κοινωνικές συμβάσεις που καταπιέζουν τη γυναίκα σε συγχρονικό και διαχρονικό επίπεδο, αλλά το γενικότερο ερώτημα των ορίων της ηθικής και της σχέσης της με την ανθρώπινη ελευθερία.

Το βασικό ερώτημα που θέσαμε στα προηγούμενα σπόλια ήταν: «Ποια μπορεί να είναι τα κριτήρια με τα οποία διακρίνουμε το ηθικά σωστό από το ηθικά κακό και πόσο σίγουροι μπορούμε να είμαστε για την ορθότητα των ηθικών κανόνων που υιοθετούμε;»

Αρχικά αναφερθήκαμε στις διαθέσιμες πηγές, από τις οποίες οι σημερινές/οί έφηβες/οι μπορούν να αντλήσουν τις ηθικές τους αρχές, οι οποίες είναι η οικογένεια, το σχολείο, οι φίλοι/ες, το διαδίκτυο, η προσωπική μελέτη, ο εαυτός τους, η θρησκεία, η επιστήμη κ.ά.

Για να ορίσουμε τα κριτήρια με βάση τα οποία μπορούμε να διακρίνουμε την ποιότητας των ηθικών μας πράξεων χρησιμοποιήσαμε ένα σενάριο:

«Έστω ότι γράφουμε ένα διαγώνισμα στο σχολείο. Αντιμετωπίζουμε δυσκολία στις απαντήσεις και κάποια φίλη, μας δείχνει την κόλα της για να αντιγράψουμε. Ο πειρασμός είναι μεγάλος. Τι τελικά θα πρέπει να κάνουμε; Να αντιγράψουμε ή όχι;»

Πριν απαντήσουμε στο σενάριο αναλύσαμε τρεις φιλοσοφικούς τρόπους με τους οποίους μπορεί κάποιος να απαντήσει σε αντίστοιχα ηθικά διλήμματα.

Ο πρώτος ήταν του «ωφελισμού» των φιλοσόφων Τζέρεμυ Μπένθαμ και ο Τζον Στιούαρτ Μιλ (19ος αιώνας). Εάν ετίθετο σε αυτούς το σενάριο θα μας έλεγαν ότι πριν από την απάντηση θα έπρεπε να διερευνήσουμε, εάν η αντιγραφή οδηγεί στη μέγιστη δυνατή «ωφέλεια» γι΄ εμάς και την κοινωνία. Ωστόσο, το επιχείρημα της ωφέλειας μπορεί να είναι διφορούμενο. Για παράδειγμα, κάποιος μπορεί να σκεφτεί ότι η προσωπική του «ωφέλεια» και η ευτυχία υπερτερεί της κοινωνικής ωφέλειας. Γι΄ αυτόν τον λόγο θα αποφάσιζε να αντιγράψει, εφόσον έτσι θα αισθανόταν ευχαρίστηση, αδιαφορώντας συγχρόνως για τους άλλους που δεν κλέβουν και παίρνουν μικρότερο βαθμό. Έτσι, όμως, θα επέλεγε να λειτουργεί ως άτομο εγωιστικό και κατά συνέπεια αντικοινωνικό.

Ο δεύτερος τρόπος ήταν του φιλοσόφου Κάντ (τέλη 18ου – αρχές 19ου αι.). Ο Καντ θα απαντούσε στο ερώτημα του σεναρίου αρνητικά, θεωρώντας ότι το «κλέψιμο» στο διαγώνισμα είναι ένα είδος «κλεψιάς» και ως τέτοιο είναι αντίθετο στην καθολική αρχή («κατηγορική προσταγή») της τιμιότητας. Κρίναμε, όμως, ότι μια τέτοια απόλυτη αντίληψη της τιμιότητας είναι υπερβολικά ορθολογιστική και άκαμπτη, γιατί της λείπει η προσωπική εμπλοκή του ατόμου με την ηθική. Μ΄ αυτόν τον τρόπο το άτομο γίνεται ψυχρό και ορθολογιστικό στις επιλογές του και δύσκολα μπορεί να κατανοήσει τις ηθικές των άλλων με ενσυναίθηση. Με τον ίδιο «ψυχρό» τρόπο μπορεί να κατανοεί ακόμα και τις ηθικές επιλογές του εαυτού του. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι τη μέθοδο του Καντ (χωρίς φυσικά να τη γνωρίζει) ακολουθούσε και η Μπερνάντα, εφαρμόζοντας με ψυχρότητα τις γενικές και συμβατικές ηθικές αρχές, οι οποίες τελικά είχαν καταστροφικό αποτέλεσμα.

Ο τρίτος τρόπος ήταν η γνωστή μας μέθοδος της αρετής του Αριστοτέλη, ο οποίος θα απέρριπτε κι αυτός το «κλέψιμο» στο διαγώνισμα, όχι όμως για λόγους «ωφέλειας» ή «ορθού λόγου», αλλά γιατί η πράξη της «κλεψιάς» θα ήταν αντίθετη στην ηθική αρετή. Για τον Αριστοτέλη η ηθική αρετή χαρακτηρίζει τον σοφό άνθρωπο, που είναι ικανός να ξεχωρίζει τα πάθη από τις αρετές κι έχει την ικανότητα να επιλέγει με σύνεση και διάκριση ανάμεσα στο τι είναι καλό και στο τι είναι κακό. Θα μας πρότεινε, μάλιστα, πριν κάνουμε την επιλογή μας να σκεφτούμε σε ποια μεγαλύτερα πάθη θα μας οδηγήσει το φαινομενικά απλό πάθος του «κλεψίματος», όπως, επίσης, και στα οφέλη από τα αντίθετα καλά, όπως η μελέτη, η υπευθυνότητα, η καλύτερη κατανόηση της γνώσης, η προσωπική ικανοποίηση κ.ά. Ωστόσο, κάποιος θα μπορούσε να ισχυριστεί ότι η μέθοδος του Αριστοτέλη ανταποκρινόταν στις αρχαίες κοινωνίες, στις οποίες το πρότυπο του καλού πολίτη ήταν η ηθική αρετή και η πνευματική ευδαιμονία, ενώ στις σύγχρονες κοινωνίες (όπως και στο σύγχρονο μέσο σχολείο) αυτά τα πρότυπα δεν είναι τόσο αποδεκτά και κατανοητά.

(β) Ερμηνείες απαντήσεων

Ας ερμηνεύσουμε τώρα τις απαντήσεις που δώσατε.

Από όσες/ους απάντησαν στο ερώτημα του σεναρίου οι περισσότερες/οι είχαν διφορούμενη άποψη. Από τη μια θεωρούσαν την πράξη όχι και τόσο ηθική, από την άλλη, όμως, την υιοθετούσαν, γιατί όπως σημείωναν εκεί οδηγεί το σχολικό σύστημα, το οποίο επιπλέον είναι αδύνατο ν΄ αλλάξει. Το «ρεπορτάζ», επίσης, με τη συλλογική διαμαρτυρία κάποιων μαθητών Λυκείου (στο ρεπορτάζ περιγράφεται η απήχηση που είχε η «ακτιβιστική» δράση κάποιων μαθητών Λυκείου κατά της αντιγραφής, την οποία όμως θεωρούσαν ως αποτέλεσμα της λανθασμένης πρακτικής των συνεχών εξετάσεων στο σχολείο) δεν είχε καμία ουσιαστική απήχηση σε εσάς. Όλες/οι θεωρήσατε ότι δεν μπορείτε να δράσετε συλλογικά, είτε γιατί δεν μπορείτε να συνεννοηθείτε μεταξύ σας είτε γιατί κατά βάθος δεν θέλετε ν’ αλλάξει η κατάσταση, αφού τελικά σε όλους βολεύει. Στην πραγματικότητα, εάν συμφωνήσουμε ότι η αντιγραφή δεν είναι τίμια πράξη, θα πρέπει συγχρόνως να συμφωνήσουμε ότι αυτός που τη διαπράττει δεν είναι τίμιος. Επειδή, όμως σε καμία περίπτωση δεν θα παραδεχόσασταν από εγωισμό το δεύτερο, τότε ούτε για το πρώτο υπάρχει ουσιαστική συμφωνία.

Υπάρχει «σωστή» απάντηση στο σενάριο;

Ασφαλώς και υπάρχει και είναι ξεκάθαρη: «Η αντιγραφή στα διαγωνίσματα είναι ανήθικη πράξη και όποιος θέλει να ονομάζεται ηθικός δεν αντιγράφει, όποιο κι αν το κόστος. Συγχρόνως, όμως, δεν κάθεται με σταυρωμένα χέρια, αλλά αναλαμβάνει δράση για να διαδώσει την άποψή του και σε άλλους, οργανώνοντας συλλογικές δράσεις, περίπου όπως το ρεπορτάζ. Για τον σκοπό αυτό εκμεταλλεύεται όλα τα νόμιμα μέσα που του δίνει το σχολείο (έγγραφη διαμαρτυρία στους καθηγητές, γνωστοποίηση του θέματος στη σχολική κοινότητα, όπως Συλλόγους Γονέων και Κηδεμόνων, Σχολικό Συμβούλιο, 15 μελές κ.ά.)  και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, τα οποία μέχρι στιγμής τα χρησιμοποιούσε όπως ο μέσος/η έφηβος/η».

Με άλλα λόγια, εφόσον όλες/οι απαντήσατε διφορούμενα αποδεικνύετε ότι δεν έχετε ακόμα σαφή ιδέα για το νόημα και τις προεκτάσεις που έχουν στη ζωή μας ακόμα και οι απλές ηθικές επιλογές.

Ποιες είναι οι συνέπειες αυτής της διαπίστωσης;

Πριν προχωρήσουμε σε αυτό θα ήθελα να κάνουμε μια μικρή παρένθεση τεκμηριώνοντας όλα τα προηγούμενα με βάση την επεξεργασία της ηθικής πράξης που κάνει ο Αριστοτέλης.

Για τον Αριστοτέλη οι αιώνιες και ακίνητες αξίες, που είναι στο κέντρο της φιλοσοφίας του Πλάτωνα, είναι γενικεύσεις που στερούνται νοήματος. Για τον Αριστοτέλη σημασία έχει ο τρόπος με τον οποίο ο κάθε άνθρωπος επιλέγει ανάμεσα στο καλό και στο κακό όταν αναγκάζεται να αποφασίσει τι θα κάνει σε συγκεκριμένες και πρακτικές καταστάσεις της ζωής. Σ΄ αυτές τις κρίσιμες καταστάσεις στις οποίες ο άνθρωπος βρίσκεται σε ηθικό δίλημμα, αποδεικνύεται εάν έχει προηγουμένως προετοιμαστεί κατάλληλα. Ορίζει αυτή την προηγούμενη ηθική προετοιμασία και γνώση, ως όρεξη (επιθυμία και θέληση για το καλό), η οποία εδραιώνεται και γίνεται έξις και έθος (συνήθεια) δια μέσου της παιδείας και της πράξης. Με άλλα λόγια, για τον Αριστοτέλη δεν έχει σημασία εάν είσαι ηθικός στα λόγια, αλλά εάν είσαι ηθικός στην κρίσιμη πράξη.

Ο Αριστοτέλης, λοιπόν, δεν θα σου έλεγε στο συγκεκριμένο σενάριο τι να κάνεις, αλλά να κοιτάξεις να κάνεις πολύ καλά αυτό που είσαι προετοιμασμένος να κάνεις και στη συνέχεια να αναστοχαστείς τον βαθμό ηθικότητας που διαθέτεις. Δηλαδή, εάν αντιγράψεις στο διαγώνισμα, σημαίνει ότι δεν είσαι ασκημένος στην αρετή της τιμιότητας, και εάν αρνηθείς ν΄ αντιγράψεις τότε είσαι ασκημένος. Στη συνέχεια θα μας προέτρεπε να κατανοήσουμε καλά την κατάσταση στην οποία βρισκόμαστε απομακρύνοντας τις «δήθεν» ψευδαισθήσεις για τον βαθμό ηθικότητας που διαθέτουμε. 

Μετά τη σύντομη παρένθεση ας περάσουμε στο ζήτημα των συμπερασμάτων από το γεγονός της αδυναμίας μας να αποφασίσουμε ηθικά για ένα τόσο απλό ζήτημα της καθημερινότητά μας. Ποιες είναι αυτά τα συμπεράσματα;

(α) Έχουμε θολή ιδέα περί ηθικά ορθού.

(β) Επηρεαζόμαστε άμεσα από τις ιδέες της μάζας.

(γ) Είμαστε εγωιστές και δεν αποδεχόμαστε τη «δήθεν» κατάστασή μας.

(δ) Αργά ή γρήγορα η εσωτερική μας σύγκρουση θα εκραγεί.

 Τι κάνουμε λοιπόν; 

Ας επεξεργαστούμε καλύτερα την ηθική μας κατάσταση με βάση τα παρακάτω βήματα:

• Ας ανοικείωσουμε τον εαυτό μας από την κατάσταση την οποία θεωρούμε ως δεδομένη και κυρίως από την άποψη ότι όλα βαδίζουν καλά στον εαυτό μας και ότι περνάμε μια χαρά χωρίς να έχουμε κανέναν πάνω από το κεφάλι μας. 
• Ας αναρωτηθούμε: Σε τι διαφέρουμε από τη συμβατική ηθική του μέσου όρου της εφηβικής κουλτούρας;
• Ας επικεντρωθούμε στις πράξεις μας κι όχι στις ιδέες μας. Για παράδειγμα, ας κάνουμε στον εαυτό μας τις παρακάτω ερωτήσεις: «Σε τι διαφέρω πραγματικά –κι όχι σε ό,τι έχω πείσει τον εαυτό μου ότι διαφέρω— από τη μάζα; Μου αρκεί αυτό ή έχω περισσότερα περιθώρια τα οποία δεν αξιοποιώ γιατί βολεύομαι;»
• Με βάση τη λογική αυτή ας αναστοχαστούμε τις πρακτικές επιλογές μας σε τρία συνηθισμένες καθημερινές δραστηριότητες που αφορούν στον τρόπο με τον οποίο διαχειριζόμαστε τη διασκέδασή μας:

Τα ερωτήματα είναι:

• Ποιο είδος διασκέδασης μου αρέσει περισσότερο;
• Ποια μουσική μου αρέσει να ακούω τον περισσότερο χρόνο μου;
• Ποια μέσα κοινωνικής δικτύωσης χρησιμοποιώ (instagram κ.α.);

Αφού απαντήσουμε στα τρία ερωτήματα ας θέσουμε για κάθε απάντησή μας, άλλα  δύο αναστοχαστικά ερωτήματα:  

• Σε τι διαφέρουν οι επιλογές μου από τον μέσο όρο της εφηβικής κουλτούρας;
• Μου αρκεί να βρίσκομαι σε αυτή την κατάσταση ή θα μπορούσα να αξιοποιήσω καλύτερα τις δυνατότητές μου; Πώς μπορεί να γίνει αυτό;