ΠΕΡΙ ΗΘΙΚΗΣ 4 | ΣΠΟΛΙΑ 18

Jenedy Paige. There’s More to See. Λάδι σε μουσαμά. 24 × 24 εκ. Honorable Mantion Portrait / Figure / 35th Annual Art Competition 2018 “Eye on Excellence”. Artists Magazine.

Ο πίνακας είναι ζωγραφισμένος με ρεαλιστική αμεσότητα. Η κεντρική μορφή βρίσκεται σ΄ ένα ακαθόριστο τόπο που δηλώνεται με τον γκρίζο φόντο (σαν παλιός τοίχος). Τοποθετείται στην αριστερή πλευρά της ζωγραφικής επιφάνειας αφήνοντας χώρο προς τα δεξιά (μέλλον). Είναι ένα νεαρό κορίτσι που έχει τα χέρια της στους κροτάφους της σαν να φοράει παρωπίδες (Οι παρωπίδες είναι δύο δερμάτινα πλαίσια που εμποδίζουν το άλογο να βλέπει προς τα πλάγια. Μεταφορικά η φράση «φοράει παρωπίδες» έχει τη σημασία ότι ο άνθρωπος είναι μονόπλευρος ή δογματικός στις απόψεις του). Ωστόσο, το ειρωνικό χαμόγελο και το έντονο βλέμμα προς τον θεατή δηλώνει ότι κάθε άλλο παρά «παρωπίδες» φοράει. Φαίνεται τόσο σίγουρη με τον εαυτό της, ώστε μπορεί να «παίζει» με τους θεατές. Ο τίτλος είναι δηλωτικός: «Υπάρχει και κάτι άλλο να δείτε!». Τι άραγε;

Ανασκόπηση

Ολοκληρώνοντας το πρώτο κύκλο του θέματος της ηθικής, ας επιχειρήσουμε να εξάγουμε κάποια συμπεράσματα, τα οποία ενδεχομένως θα μας οδηγήσουν σε νέα ερωτήματα. Ας μην ξεχνάμε ότι πολλές από τις σκέψεις που ανταλλάξαμε τις αντλήσαμε από το βιβλίο της Φιλοσοφίας της Β΄ Λυκείου (Κεφάλαιο 6: Αξιολογώντας την πράξη, σελ. 140-167) αποδίδοντας, βέβαια, τις προεκτάσεις που ταιριάζουν στη δική μας περίπτωση.

Εάν προσπαθήσουμε να συνοψίσουμε τα επιχειρήματα υπέρ ή κατά της υιοθέτησης της ηθικής, ιδιαίτερα από τους νέους, θα καταλήγαμε σε δύο αντίθετες απόψεις:

(α) Η πρώτη θεωρεί ότι η ηθική δεν μπορεί να εφαρμοστεί εύκολα στους σημερινούς νέους γιατί:

• Πολλοί νέοι από τη μικρή τους ηλικία δεν αποκτούν σταθερές αξίες είτε γιατί η οικογένειά τους αδυνατεί να τις δώσει είτε γιατί το περιβάλλον που μεγαλώνουν είναι πολύ φτωχό σε θετικές εμπειρίες.
• Κάποιοι άλλοι, ιδιαίτερα στη διάρκεια της εφηβείας, πιστεύουν ότι οι ηθικές αξίες είναι καθαρά υποκειμενικές και συναισθηματικές αντιδράσεις και ότι έχουν την απόλυτη δυνατότητα να τις ελέγχουν χωρίς καμία εξωτερική εκπαίδευση.
• Η πολυμεσική πραγματικότητα έχοντας ως στόχο τη δημιουργία ολοένα και περισσότερων επιθυμιών και καταναλωτικών αναγκών παρασύρει τους περισσότερους νέους σε συμπεριφορές που δεν χαρακτηρίζονται από ηθική σταθερότητα.
• Άλλοι νέοι απογοητεύονται πολύ εύκολα από τον «κόσμο των μεγάλων» θεωρώντας ότι στις σημερινές κοινωνίες όλα είναι μάταια και προκαθορισμένα και γι΄ αυτό στην ουσία αρνούνται να ενηλικιωθούν υιοθετώντας ηθικές συμπεριφορές ανώριμες ή επιζητούν τη σταθερότητα χειραγωγούμενοι από τις παρέες ή την πολυμεσική τεχνολογία. Οι νέοι αυτοί δεν αναπτύσσουν δυναμική στάση στα θέματα που τους αφορούν, αλλά αφήνονται παθητικά να παρασυρθούν από τη θέληση των πολλών. Για παράδειγμα στο σενάριο της αντιγραφής (βλ. σπόλια 11/5-12-2022) οι απαντήσεις σας κάθε άλλο παρά συγκεκριμένες και δυναμικές ήταν· απλά ανταποκρίνονταν στην κυρίαρχη χαμηλή ηθική της μαθητικής κοινότητας.
• Πολλοί άλλοι νέοι προσπαθούν να ενδυναμώσουν τις ανασφάλειές τους με την ελεύθερη και απεριόριστη ικανοποίηση της θέλησής τους για δύναμη ή τη διοχέτευση των δημιουργικών τους ικανοτήτων στην τέχνη την οποία αντιμετωπίζουν μόνο ως δεξιότητα. Αισθάνονται ότι οι ηθικές αρχές είναι υποκριτικές και κατασκευασμένες από την πλειονότητα των αδύνατων και συμπλεγματικών ατόμων, που προσπαθούν να εμποδίσουν τη φυσική κυριαρχία των ισχυρών. Αρνούνται, έτσι κάθε θεσμό που μπορεί να τους παρέχει ηθικές αρχές, καταλήγοντας όμως να υιοθετούν την «ηθική της μάζας» που εύκολα ικανοποιεί τις νεανικές τους επιθυμίες ή αναζητούν την ασφάλεια της χειραγώγησης από τους συνομηλίκους τους.

(β) Η δεύτερη άποψη θεωρεί ότι οι ηθικές αρχές είναι σημαντικές για τους σημερινούς νέους για τους παρακάτω λόγους:

• Η ηθική είναι βασικό στοιχείο για την καλή λειτουργία της κοινωνίας. Για παράδειγμα, εάν σε μια κοινωνία όλοι κλέβουν, ασφαλώς αυτή η κοινωνία δεν μπορεί να επιβιώσει. Ο νέος, ο οποίος έχει την ωριμότητα να αναστοχαστεί τον δικό του ρόλο στη συνοχή της κοινωνίας, μπορεί να κατανοήσει την υπευθυνότητα και την ωριμότητα με την οποία θα πρέπει να αντιμετωπίζει τις ηθικές αρχές, ιδιαίτερα στη σημερινή πραγματικότητα που η πολιτεία δίνει το δικαίωμα της ψήφου ακόμα και στους εφήβους.
• Απόδειξη ωριμότητας είναι και η κατανόηση από τους νέους των πραγματικών ορίων της ελευθερίας τους σε σχέση με τους άλλους. Όπως προαναφέραμε, πολλοί νέοι μεγαλώνουν με την αίσθηση ότι έχουν την απόλυτη ελευθερία να φέρονται με όποιον τρόπο θέλουν, χωρίς να σκέφτονται ότι οι πράξεις τους μπορεί να προσβάλουν ή να πλησώνουν συναισθηματικά τους άλλους. Νομίζουν ότι έτσι κερδίζουν σε δύναμη και ανεξαρτησία. Στην ουσία συμβαίνει το εντελώς αντίθετο. Απλά εγκλωβίζουν τον εαυτό τους όλο και βαθύτερα στην τυραννία των συμβατικών συνηθειών των πολλών. Ωστόσο, η πραγματική δύναμη των νέων πηγάζει από τον τρόπο με τον οποίο μπορούν να αναστοχάζονται τις συνέπειες που έχουν οι συμπεριφορές τους στο κοινωνικό σύνολο. Ο νέος που σέβεται την προσωπικότητα των άλλων, που δεν ικανοποιεί τις κάθε είδους επιθυμίες του σε βάρος τους, που αντιστέκεται στη μαζική κουλτούρα, που ενδιαφέρεται για την κοινωνική αδικία και ανισότητα είναι αυτός που τελικά κερδίζει την αληθινή αίσθηση της πληρότητας και της δύναμης του εαυτού του.
• Ψυχολογικές έρευνες αποδεικνύουν ότι όλοι οι άνθρωποι έχουν έμφυτη την ανάγκη για θετικά συναισθήματα συμπόνιας, ενσυναίσθησης, ψυχικής επικοινωνίας και αλληλεγγύης με τους άλλους. Κάποιοι φιλόσοφοι υποστηρίζουν ότι η ηθική στάση ζωής οδηγεί στην ψυχική υγεία, όπως όταν σκεφτόμαστε λογικά, ελέγχουμε τα πάθη και τις επιθυμίες μας και προσπαθούμε να μην αδικούμε τους άλλους. Αντίθετα ο άδικος άνθρωπος οδηγείται σε ανισορροπία και τελικά γίνεται δυστυχισμένος.
• Έχει διαπιστωθεί ότι ο ηθικός άνθρωπος που πιστεύει στον Θεό θέτει στον εαυτό του σαφή πλαίσια αξιών και κανόνων, που τον βοηθούν να νοηματοδοτεί με σιγουριά την ύπαρξή του και ν΄ αναπτύσσει τις πνευματικές του δυνάμεις. Συνήθως οι νέοι που μεγαλώνουν στη σημερινή κοινωνία, στην οποία οι πνευματικές και ιδιαίτερα οι θρησκευτικές αξίες είναι υποβαθμισμένες, αδυνατούν να κατανοήσουν αυτές τις δυνατότητες της θρησκείας, την οποία αντιμετωπίζουν αρνητικά ως σύστημα τιμωριών και απαγορεύσεων. Ωστόσο, η σταθερότητα και η ψυχική ισορροπία που μπορούν να προσφέρουν στους νέους οι θρησκευτικές και πνευματικές αξίες είναι αξιοσημείωτες, αρκεί να λειτουργούν σ΄ ένα πλαίσιο αγάπης και ενσυνείδητης υιοθέτησης ηθικών κανόνων και συμπεριφορών κι όχι ενοχικών αισθημάτων.

Όποια ηθική στάση κι αν αποφασίσουμε στη ζωή μας υιοθετώντας είτε τα πρώτα είτε τα δεύτερα επιχειρήματα έχει σημασία να έχουμε στο μυαλό μας κάποιες γενικές αποδεκτές αρχές οι οποίες είναι αναγκαίες σε κάθε είδους επιλογή μας. Ποιες είναι αυτές;

1. Κατανόηση των εσωτερικών και πνευματικών κινήτρων, αλλά και των συνεπειών των ηθικών επιλογών μας.
2. Διάθεση φιλοπονίας και μαθητείας στην αναζήτηση των αξιών που έχουν νόημα γι΄ εμάς.
3. Αναζήτηση σταθερών πνευματικών αξιών (φιλοσοφικών ή θρησκευτικών) που έχουν ως βάση την κοινωνική ευαισθησία, την ενσυναίσθηση και την αγάπη.
4. Επικέντρωση στην πρακτική σημασία της ηθικής πράξης. Αυτό που έχει μεγαλύτερη σημασία στις ηθικές αξίες δεν είναι η θεωρητική τους αποδοχή, αλλά η πρακτική εφαρμογή τους στην καθημερινή ζωή.

Ερώτημα:

Ο Άγγλος φιλόσοφος John Stuart Mill (1806-1873), ο οποίος ήταν υπέρμαχος του ωφελιμισμού, είχε γράψει: «Η μόνη συμπεριφορά για την οποία ο άνθρωπος είναι υπόλογος στην κοινωνία είναι αυτή που αφορά τους άλλους. Ενώ ως προς τη συμπεριφορά που αφορά απλώς τον εαυτό του, η ανεξαρτησία του είναι δικαιωματικά απόλυτη. Όσον αφορά τον εαυτό του, το σώμα και τη διάνοιά του, το άτομο είναι κυρίαρχο». [John Stuart Mill, Περί ελευθερίας, μτφρ. Ν. Μπαλής, Αθήνα 1983, σ. 32.] 

Ποια είναι η γνώμη σας γι΄ αυτήν την άποψη; Υπάρχουν όρια ή προϋποθέσεις στην εφαρμογή της;