Η ΔΥΝΑΜΗ ΤΗΣ ΤΥΧΗΣ ΚΑΙ Η ΔΥΝΑΜΗ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑΣ | ΣΠΟΛΙΑ 2

Μία συνηθισμένη ευχή που χρησιμοποιούν πολύ συχνά οι άνθρωποι είναι «καλή τύχη». Δεν μου αρέσει και τόσο αυτή η ευχή. Γιατί, πράγματι στη ζωή πολλά πράγματα έρχονται αναπάντεχα, χωρίς να το περιμένεις και χωρίς η συνάντηση μαζί τους να εξαρτάται από εσένα, ωστόσο, εάν τα ερευνήσεις βαθύτερα, θα δεις ότι στην πραγματικότητα λίγα πράγματα γίνονται τυχαία. Τα περισσότερα γεγονότα της ζωής είναι το αποτέλεσμα πραγματικών καταστάσεων, στις οποίες η προσωπική συμβολή είναι καθοριστική, ακόμα κι αν αυτή πολλές φορές καλύπτεται πίσω από την ομίχλη του τυχαίου. Ασφαλώς υπάρχει και η «τύχη», όπως για παράδειγμα στην κλήρωση ενός λαχείου, αλλά ακόμα και σε αυτές τις περιπτώσεις η επιστήμη της στατιστικής μπορεί να προβλέψει, μέχρι φυσικά ενός σημείου, πολλά θεωρούμενα ως τυχαία αποτελέσματα.

Είναι προτιμότερο, λοιπόν, να αντιμετωπίζουμε τα γεγονότα της ζωής με βάση τις προσωπικές μας δυνάμεις, παρά να τα αφήνουμε όλα στην τύχη.

Το συμπέρασμα αυτό το ενισχύουν πολλές αναφορές στην παράδοσή μας, από την αρχαία Ελλάδα μέχρι την νεότερη παράδοσή μας και την Ορθόδοξη χριστιανική γραμματεία.

Τα τέσσερα σημερινά πολυτροπικά «σπόλια» έχουν ως κοινό παρονομαστή αυτήν ακριβώς την άποψη ότι έχει μεγάλη σημασία στη ζωή η συνεχής προσπάθεια που βασίζεται στις προσωπικές μας ικανότητες και όχι η ακίνητη και «μίζερη» παθητικότητα.

α. Το πρώτο σπόλιο είναι ο μύθος του Αισώπου «Συν Αθηνά και χείρα κινεί».

β. Το δεύτερο είναι ο δεύτερος από τους «πειρασμούς» του Χριστού στην έρημο.

γ. Το τρίτο είναι η ξυλογραφία με τίτλο: «Το Μεγάλο κύμα της Κανάγκαουα» του Γιαπωνέζου καλλιτέχνη Katsushika Hokusai [Κατσουσίκα Χοκουσάι] (1760-1849).

δ. Το τέταρτο είναι οι βασικές αρχές της ιαπωνικής φιλοσοφικής ιδέας του «Γγκάνμπατε».

α. Ο μύθος του Αισώπου «Συν Αθηνά και χείρα κινεί»

β. Οι πειρασμοί του Χριστού

Πριν ξεκινήσει τη διδασκαλία του ο Χριστός έπρεπε να δοκιμαστεί από τον διάβολο, τον οποίο άφησε το Άγιο Πνεύμα να πειράξει, όπως αυτός θέλει. Πήγε, λοιπόν, ο Χριστός στην έρημο και για σαράντα ημέρες και νύχτες δεν έφαγε και δεν ήπιε τίποτα. Έτσι εξασθενημένο τον βρήκε ο διάβολος και βάλθηκε να τον πειράξει με τρεις τρόπους.

Ο πρώτος πειρασμός ήταν των υλικών ηδονών. Λέει στον Χριστό ο διάβολος: «Εάν είσαι πραγματικός Θεός διέταξε αυτές τις πέτρες να γίνουν ψωμί και φάγε». Τότε ο Χριστός, που κατάλαβε ότι εάν υποκύψει θα υποδουλωθεί στα υλικά αγαθά, του είπε: «Δεν ζει ο άνθρωπος μόνο με ψωμί (δηλαδή μόνο με υλικά αγαθά). Αλλά και με πνευματικά αγαθά».

Ο τρίτος πειρασμός –τον δεύτερο θα τον δούμε παρακάτω— ήταν ο πειρασμός της φιλοδοξίας. Μετέφερε τον Χριστό ο διάβολος σ΄ ένα ψηλό βουνό και του έδειξε όλα τα βασίλεια και του είπε: «Όλα δικά σου θα γίνουν, εάν με προσκυνήσεις». Αλλά ο Χριστός του απάντησε: «Πήγαινε πίσω μου Σατανά, γιατί είναι γραμμένο ότι τον Θεό μόνο πρέπει να προσκυνούμε και να λατρεύουμε».

Ο δεύτερος, λοιπόν, πειρασμός –που μας αφορά εδώ— ήταν ο εξής:

Ποιος ήταν ο πειρασμός του διαβόλου; Ήταν ο πειρασμός της θρησκοληψίας και της μοιρολατρίας. Δηλαδή, η άποψη ότι ο άνθρωπος είναι παθητικός δούλος του Θεού και δεν χρειάζεται να προσπαθήσει για τίποτα, αφού ο Θεός θα τον διασώσει με μόνη την πίστη του. Να γίνει, δηλαδή, ο άνθρωπος δούλος της «θρησκείας» κι όχι ελεύθερη προσωπικότητα που έχει κρίση και προσωπική ευθύνη. (Αυτό δεν σας θυμίζει τους θρησκόληπτους αντιεμβολιαστές;)

γ. Η ξυλογραφία «Το Μεγάλο κύμα της Κανάγκαουα» του Γιαπωνέζου Katsushika Hokusai [Κατσουσίκα Χοκουσάι] (1760-1849)

Katsushika Hokusai (1760-1849). Το Μεγάλο κύμα της Κανάγκαουα. 1831. Ξυλογραφία. 25.7 cm × 37.9 cm. New York, Metropolitan Museum of Art.

Πρόκειται για ένα από τα πιο εμβληματικά ιαπωνικά έργα τέχνης, αλλά και της παγκόσμιας ιστορίας της τέχνης. Εικονίζει ένα τεράστιο κύμα που έχει σχεδόν «καταπιεί» δύο βάρκες στις οποίες οι ψαράδες προσπαθούν να σωθούν. Στο βάθος φαίνεται το όρος/ηφαίστειο Φούτζι που είναι ένα από τα πιο γνωστά σύμβολα της Ιαπωνίας. Τι θα συμβεί άραγε; Θα βουλιάξουν οι βάρκες; Θα καταφέρουν οι ναυτικοί να αλλάξουν ρότα ξεπερνώντας με επιδεξιότητα το κύμα; Εάν δειλιάσουν και αφεθούν στην τύχη, τότε τους περιμένει βέβαιος θάνατος. Η μόνη πιθανότητα να επιβιώσουν είναι να κωπηλατήσουν με πίστη στις δυνάμεις τους… Ο καλλιτέχνης αφήνει στον θεατή να επιλέξει τη συνέχεια.

Οι ξυλογραφίες του έργου –οι οποίες όπως έχουμε εξηγήσει κι άλλη φορά είναι πολλαπλά αντίτυπα που προέρχονται από το αρχικό έργο που είναι χαραγμένο σε ξύλο— κυκλοφόρησαν στην Ευρώπη μετά τα μέσα του 19ου αι. κι έκαναν μεγάλη εντύπωση, γιατί μέχρι τότε δεν ήταν ιδιαίτερα γνωστή η ιαπωνική τέχνη. Η επιρροή που άσκησε το έργο αυτό, αλλά και πολλά άλλα ιαπωνικά έργα τέχνης, όπως υφάσματα, ξυλόγλυπτα, κεραμικά κ.ά. που άρχισαν να έρχονται από την Ιαπωνία μέσω των εμπορικών ανταλλαγών, ήταν μεγάλη στην Ευρώπη κι έγινε γνωστή με τον όρο «ιαπωνισμός». Τα έργα αυτά επηρέασαν πολλούς καλλιτέχνες και κυρίως τους ιμπρεσιονιστές.

Παρόλο, που όπως είπαμε ο καλλιτέχνης αφήνει στον θεατή να επιλέξει τη συνέχεια είναι σαφές ότι για να ζωγραφίσει ένα τέτοιο θέμα ο σκοπός του ήταν να τονίσει τη διαδικασία, δηλαδή την πάλη των ναυτικών με το κύμα και κατά συνέπεια και τη σημασία που έχει αυτή η πάλη.

Το νόημα του έργου είναι μεταφορικό. Τα κύματα είναι η ίδια η ζωή. Όπως δεν μπορούμε να σταματήσουμε τα κύματα του ωκεανού, έτσι δεν μπορούμε να σταματήσουμε και τα γεγονότα της ζωής. Αν μείνουμε ακίνητοι και απαθείς μπροστά στα κύματα, τότε αυτά θα μας καταπιούν. Εάν, όμως, παλέψουμε τότε έχουν ελπίδες να σωθούμε. Το έργο είναι σαν να μας λέει: «Αφού δεν μπορείς να σταματήσεις το κύμα, τότε γίνε εσύ το κύμα». Πάρε τη ζωή στα χέρια σου.

Η σημασία της πάλης με τη ζωή, που δίνει στο έργο ο καλλιτέχνης, συνδυάζεται με την ιαπωνική παράδοση του «γκάνμπατε», για την οποία θα πούμε μερικά λόγια παρακάτω.

δ. Οι βασικές αρχές της ιαπωνικής φιλοσοφικής ιδέας του «Γγκάνμπατε»

Οι Ιάπωνες αντί της συνηθισμένης ευχής «καλή τύχη» λένε την ευχή «γκάνμπατε». Στα ιαπωνικά το «γκάνμπατε» είναι ο πιο συνηθισμένος τύπος του ρήματος «γκάνμπαρου» που θα μπορούσε να μεταφραστεί ως εξής: «Βάλε τα δυνατά σου και μην το βάλεις κάτω!». Όταν ευχόμαστε «καλή τύχη» υπονοούμε ότι όλα στη ζωή βρίσκονται στα χέρια της μοίρας. Αντίθετα η ευχή «γκάνμπατε» μας υπενθυμίζει ότι μεγάλο μέρος της ζωής μας δεν εξαρτάται από την τύχη, αλλά από την ατομική μας προσπάθεια.

Με άλλα λόγια, το φιλοσοφικό μήνυμα του γκάνμπατε είναι: «Κάνε ό,τι μπορείς όσο καλύτερα μπορείς, κι αν τα πράγματα δεν εξελιχθούν όπως περίμενες, δεν πειράζει, δε χρειάζεται να αισθάνεσαι άσχημα, επειδή ξέρεις πως έκανες ό,τι περνούσε από το χέρι σου».

Εάν θέλουμε να προβληματιστούμε περισσότερο, για το ποια νοοτροπία επιλέγουμε στη ζωή μας, δηλαδή τη νοοτροπία της παθητικότητας ή τη νοοτροπία της προσωπικής μας δύναμης, ας «τσεκάρουμε» τις παρακάτω φράσεις:

Ο παραπάνω πίνακας και οι έννοιες του «γκάνμπατε» έχουν αντληθεί από το βιβλίο: Suzuki, Nobuo (2022). Γκάνμπατε. Αν δεν μπορείς να σταματήσεις το Κύμα, γίνε το κύμα! Μτφρ. Τιτίνα Σπερελάκη. Αθήνα: Πατάκης.

Ποιο είναι το αποτέλεσμα του τέστ; Τι τελικά έχουμε επιλέξει στη ζωή μας;
· Τα αφήνουμε όλα στη τύχη ή παίρνουμε εμείς την τύχη στα χέρια μας;
· Δείχνουμε παθητικότητα επειδή όλοι/ες κάνουν τα ίδια ή πίστη στην ιδιαίτερη προσωπικότητά μας;
· Υποτασσόμαστε στη συμβατική αναγκαιότητα ή διεκδικούμε την ελευθερία μας;
· Επιλέγουμε τον κομφορμισμός ή την προσωπική θέληση;
· Νιώθουμε ανασφάλεια επειδή το σχολείο μας ισοπεδώνει ή ακράδαντη πίστη στην αξία μας;
· Έχουμε αληθινή πίστη στον Θεό ή μοιρολατρία και θρησκοληψία;

Η κάθε μία/ο κάθε ένας ας κάνει την προσωπική έρευνα!

Σημείωση: Η κυριολεκτική σημασία της λέξης «σπόλια» είναι «θραύσματα», δηλαδή κομμάτια, από παλιά κτίρια, τα οποία τα ξαναχρησιμοποιούμε σε νέες κατασκευές. Η λέξη προέρχεται από τη λατινική λέξη «spolium», που σημαίνει «λάφυρο» ή «λεία». Στην περίπτωσή μας τα «σπόλια» έχουν μεταφορική σημασία και συνδέονται με ενδιαφέροντα αποσπάσματα κειμένων που συνδυάζονται με άλλες εικόνες και έργα τέχνης (μουσικά αποσπάσματα, ποιήματα, έργα ζωγραφικής, χορό κ.ά.) συγκροτώντας πολυτροπικά «παζλ», τα οποία ο καθένας μπορεί να τα συνθέσει με τον δικό του τρόπο αποδίδοντας ένα νέο νόημα.