Η ΔΥΝΑΜΗ ΤΗΣ ΨΥΧΗΣ | ΣΠΟΛΙΑ 3

Στα προηγούμενα «Σπόλια 2» ασχοληθήκαμε για το πόσο μεγάλη σημασία έχει στη ζωή μας το να μην το βάζουμε κάτω στις δυσκολίες, αλλά να προσπαθούμε συνεχώς αξιοποιώντας τις προσωπικές μας ικανότητες.

Στα σημερινά «Σπόλια 3» θα συνεχίσουμε τη συζήτηση που αρχίσαμε προσπαθώντας να αποσαφηνίσουμε καλύτερα τις ποικίλες σημασίες που έχει η φράση «προσωπικές ικανότητες».

Σκέφτηκα αυτή τη φορά να αντλήσουμε υλικό από την πρόσφατη ελληνική ιστορία και συγκεκριμένα από τη Μικρασιατική Καταστροφή του 1922. Όπως είναι γνωστό, φέτος συμπληρώθηκαν 100 χρόνια από τη μεγάλη αυτή καταστροφή όχι μόνο του μικρασιάτικου ελληνισμού (ο «μικρασιάτικος ελληνισμός» συμπεριλαμβάνει και τους Έλληνες Μικρασιάτες κατοίκους των παραλίων, αλλά και τους Πόντιους της ενδοχώρας), αλλά και ολόκληρου του ελληνικού έθνους.

Η Μικρασιατική Καταστροφή είναι και στην ύλη της Ιστορίας της Γ΄ Λυκείου. Διαβάζουμε σχετικά στο σχολικό βιβλίο: «[...] Ο μικρασιατικός πόλεμος έληξε τον Αύγουστο του 1922 με ήττα και υποχώρηση του ελληνικού στρατού. Χιλιάδες πρόσφυγες, ακολουθώντας το στρατό, άρχισαν να φτάνουν στην Ελλάδα. Ήδη, πριν από τον Αύγουστο του 1922, ελληνικοί πληθυσμοί της Μικράς Ασίας (Πόντου, Κιλικίας, Καππαδοκίας) είχαν εγκαταλείψει τα σπίτια τους και είχαν καταφύγει στη Σμύρνη ή την Ελλάδα. Μετά την καταστροφή της Σμύρνης σειρά είχαν τα Βουρλά, το Αϊβαλί και τα Μοσχονήσια. Διώξεις σημειώθηκαν και στη βορειοδυτική Μικρά Ασία (Προποντίδα και αλλού). Αιχμάλωτοι στρατιώτες και ντόπιοι άνδρες 18-45 ετών συγκεντρώθηκαν σε στρατόπεδα και σχηματίστηκαν πορείες αιχμαλώτων και ομήρων προς το εσωτερικό της Μικράς Ασίας. Πολλοί πέθαναν από κακουχίες και ασιτία. Στους κατοίκους της Ανατολικής Θράκης δόθηκε προθεσμία ενός μήνα για να εκκενώσουν την περιοχή. Με αυτόν τον τρόπο είχαν τη δυνατότητα να πάρουν μαζί τους όσα μπορούσαν να μεταφέρουν από την κινητή περιουσία τους. Οι Έλληνες της χερσονήσου της Καλλίπολης έφυγαν αργότερα. Συνολικά, το φθινόπωρο του 1922 έφθασαν στην Ελλάδα περίπου 900.000 πρόσφυγες (ανάμεσά τους και 50.000 Αρμένιοι) […]» (Βιβλίο: ΘΕΜΑΤΑ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ Γ ΤΑΞΗ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ, ΜΕΡΟΣ 3Β: «Πρόσφυγες στην Ελλάδα κατά τον 20ο αιώνα», Ενότητα Β: «Η μικρασιατική καταστροφή», Κεφάλαιο 1: «Η Έξοδος», σελ. 144-146. Στο κεφάλαια για την Μικρασιατική Καταστροφή του βιβλίου [σελ. 144, 147, 148, 149, 156, 158, 159] υπάρχουν πολλές πηγές/μαρτυρίες επιζώντων Μικρασιατών, οι οποίες υπάρχουν καταγραμμένες στο βιβλίο «Η Έξοδος» του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών).

Τα σημερινά «σπόλια 3» θα είναι και πάλι πολυτροπικά και θα σχετίζονται με την Μικρασιατική Καταστροφή:

α. Το πρώτο σπόλιο είναι η μαρτυρία μιας Μικρασιάτισσας που περιγράφει τις τραγικές στιγμές της φυγής της από τη Σμύρνη (η μαρτυρία δεν περιέχεται στο σχολικό βιβλίο, οπότε είναι και χρήσιμη ως άγνωστη εκτός βιβλίου πηγή).

β. Το δεύτερο σπόλιο είναι η φωτογραφία μιας Μικρασιάτισσας μάνας σε έναν πρόχειρο προσφυγικό καταυλισμό της Θεσσαλονίκης, αμέσως μετά την Καταστροφή.

(α) Το πρώτο «σπόλιο» είναι η μαρτυρία μιας Μικρασιάτισσας, η οποία διηγιόταν πολλά χρόνια μετά την καταστροφή, τις τραγικές εμπειρίες που έζησε λίγο πριν διασωθεί με πλοίο από το λιμάνι της Σμύρνης γλιτώνοντας από βέβαιη σφαγή. Διηγιόταν ότι, όταν οι Τούρκοι κατεδίωξαν μια ομάδα γειτόνων της –μαζί κι εκείνη— μέχρι το λιμάνι, πρόλαβε να φύγει μαζί με τον πεντάχρονο γιο της, παίρνοντας δύο μπόγους στους οποίους είχε βάλει κάποια ρούχα και μερικά καρβέλια (ψωμιά) όπου μέσα είχε κρύψει λίγες λίρες. Τον άνδρα της τον είχαν σφάξει οι Τούρκοι την προηγούμενη ημέρα και οι συγγενείς της είχαν χαθεί μέσα στην αναταραχή. Όταν έφθασαν στην προκυμαία, τα λιγοστά πλοιάρια που είχαν μείνει εκεί ήταν ήδη γεμάτα από κόσμο. Κρατούσε το παιδί της από το χέρι και στην πλάτη είχε τους μπόγους. Από το σκάφος της φώναξαν πως δεν επρόκειτο να την πάρουν αν δεν αποχωριζόταν τα βάρη της· έπρεπε ν΄ αφήσει πίσω το πολύτιμο φορτίο. Δίπλα της το μικρό παιδί έκλαιγε, οι σειρήνες των πλοίων ηχούσαν και η καρδιά της πονούσε από το δίλημμα που, ωστόσο, δεν κράτησε πολύ. Με μια αποφασιστική κίνηση πέταξε στη θάλασσα τους μπόγους με τα ρούχα, τα ψωμιά και τις λίρες. Βρισκόταν, λοιπόν, τώρα μόνη με το παιδί της αγκαλιά, χωρίς κανένα υλικό βοήθημα. Τι θα απογίνονταν εκεί που θα πήγαιναν χωρίς κανένα στήριγμα; «Δεν είχα τίποτα, μόνο την ψυχή μου» είπε.

Η μαρτυρία τελειώνει εκεί. Γνωρίζουμε ότι η συνέχεια ήταν επώδυνη, αλλά είχε και απρόσμενα αίσιο αποτέλεσμα. Η νεαρή αυτή γυναίκα κατάφερε να σωθεί και να σώσει και τον γιο της. Αποβιβάστηκε στην Ελλάδα και διέμεινε αρχικά σε ένα πρόχειρο καταυλισμό (όπως αυτός της παρακάτω φωτογραφίας) και στη συνέχεια έζησε σε δικό της σπίτι σε προσφυγικό συνοικισμό. Κατάφερε να επιβιώσει δουλεύοντας ράφτρα, να μεγαλώσει τον γιο της και να τον δει να σπουδάζει και να προοδεύει (Η μαρτυρία αναφέρεται στο: Βασίλης Καραποστόλης, Το θάρρος που κοιμάται. Επιστολές σ’ έναν νεαρό φίλο. Δεύτερη Έκδοση. Αθήνα: Πατάκης, 2017, 28-30).

Με ποιον τρόπο θα μπορούσε να «μιλήσει» η πικρή αυτή ιστορία στους σημερινούς εφήβους; Πώς μπορούν να κατανοήσουν οι σημερινοί έφηβοι αυτές τις απίστευτα οριακές καταστάσεις, μεγαλώνοντας μέσα στην ανεμελιά της εικονικής πολυμεσικής πραγματικότητας, η οποία υποθάλπει όλα τα «θέλω» και τις επιθυμίες τους; Και επιπλέον, πόσο εύκολα οι σημερινοί εξωστρεφείς έφηβοι μπορούν να καταλάβουν την εσωτερικότητα που κρύβει η φράση: «Δεν είχα τίποτα, μόνο την ψυχή μου»; Τι είναι αυτό που μπορεί να κρύβει η ψυχή και να την κάνει τόση δυνατή, ώστε να τη διασώζει από κάθε κίνδυνο;

Δύσκολες απαντήσεις. Το σίγουρο είναι ότι η νεαρή Μικρασιάτισσα (ίσως μερικά χρόνια μεγαλύτερη από μία έφηβη του Λυκείου) μόνο με τα εσωτερικά όπλα της ψυχής της και χωρίς καμία άλλη υλική βοήθεια κατάφερε να επιβιώσει κι αυτή και το παιδί της. Ποια όμως ήταν αυτά τα «εσωτερικά όπλα»; Μόνο να εικάσουμε (υποθέσουμε) μπορούμε. Πιθανόν να ήταν οι ιδέες και οι αξίες που είχε μάθει από μικρή. Ίσως η δύναμη που αντλούσε από την ανάγκη να σώσει τη δική της ζωή και τη ζωή του γιού της. Ίσως η πίστη στον Θεό. Ίσως, τελικά, όλα αυτά και κάτι παραπάνω. Το σίγουρο είναι ότι οι άνθρωποι δεν κρίνονται από την «δήθεν» εικόνα που έχουν για τον εαυτό τους, αλλά για την εικόνα που βγάζουν όταν πρόκειται να επιλέξουν ανάμεσα στο σημαντικό και στο ασήμαντο. Όταν δηλαδή οι καταστάσεις έρχονται ξαφνικά και σε αναγκάζουν να ενεργήσεις σύμφωνα με αυτό που έχεις «χτισμένο» μέσα σου από πριν. Οι κρίσιμες καταστάσεις αποκαλύπτουν τι πραγματικά είμαστε και τι δεν είμαστε. Φυσικά, δεν χρειάζεται να απειληθεί η ζωή μας, όπως ένιωσε η νεαρή Μικρασιάτισσα, για να αποκαλύψουμε τι κρύβουμε μέσα μας. Ακόμα και οι «μικρές» καθημερινές προκλήσεις μπορούν να λειτουργήσουν ως κρίσιμες καταστάσεις που αποκαλύπτουν την εσωτερική μας αλήθεια. Τι θα κάνουμε, για παράδειγμα, όταν η παρέα συζητάει για θέματα που δεν μας αξίζουν, όταν δεχόμαστε πρόταση φιλίας από άτομα που «θεωρούμε» χαμηλής κουλτούρας, όταν μας προσκαλούν σε low ψυχαγωγία, όταν μας προκαλούν να συμπεριφερθούμε ανήθικα; Εάν υποκύψουμε, σημαίνει ότι αυτό είχαμε στην ψυχή μας, απλώς μέχρι εκείνη τη στιγμή υποκρινόμασταν ή δεν θέλαμε να το παραδεχθούμε.

Ας συνοψίσουμε. Ό,τι αξίζει και ό,τι διασώζει τον άνθρωπο στις κρίσιμες καταστάσεις είναι αυτό που έχουμε με κόπο κτίσει στην ψυχή μας. Όσο πιο «εσωτερική ζωή» έχουμε, όσο πιο υπομονετικοί είμαστε στη μοναξιά, όσο πιο βαθιές σκέψεις και συζητήσεις κάνουμε, όσο πιο επιλεκτικοί είμαστε στις παρέες μας, όσο πιο έλλογες είναι οι συμπεριφορές μας, όσο πιο εκλεπτυσμένες είναι οι πολιτιστικές και ψυχαγωγικές μας επιλογές, όσο πιο ήρεμοι και εσωστρεφείς αισθανόμαστε, τόσο πιο βαθιά είναι και η ψυχή μας. Τα υλικά με τα οποία κτίζεται αυτή η βαθιά εσωτερικότητα δεν είναι άλλα παρά οι αξίες και οι ηθικές επιλογές μας. Όλα τ΄ άλλα είναι «δήθεν» πραγματικότητα, που αργά ή γρήγορα αποκαλύπτεται μαζί με την εσωτερική μας ψευτιά.

(β) Το δεύτερο «σπόλιο» είναι η παρακάτω φωτογραφία που εικονίζει μια Μικρασιάτισσα με το παιδί της αγκαλιά σ΄ έναν πρόχειρο προσφυγικό καταυλισμό της Θεσσαλονίκης, αμέσως μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή το φθινόπωρο του 1922.

Το «σπίτι» είναι φτιαγμένο από κουρέλια που κρέμονται με σχοινιά. Τα «δωμάτια» διαχωρίζονται κι αυτά με κουρέλια. Μία ακόμη προσφυγοπούλα, ίσως η μεγαλύτερη κόρη της Μικρασιάτισσας, στέκεται στο διπλανό «δωμάτιο» και κοιτάζει δειλά τον φωτογραφικό φακό. Όλοι είναι ξυπόλητοι πατώντας στα σαπισμένα σανίδια. Σκόρπια ξύλα, σπασμένα έπιπλα, τενεκέδες και ψάθες συμπληρώνουν την «εσωτερική διακόσμηση».

Τι παραπάνω από την προηγούμενη μαρτυρία μάς λέει η φωτογραφία; Πρώτα απ΄ όλα, αναπαριστά, με τη ζωντάνια της εικόνας, τις τραγικές συνθήκες στις οποίες αναγκάστηκαν να ζήσουν οι πρόσφυγες μόλις έφτασαν στην Ελλάδα. Δεύτερον, οι μορφές, παρόλο που βρίσκονται μέσα στο θλιβερό αυτό σκηνικό της φτώχειας και της ανέχειας, αποπνέουν μια περίεργη σοβαρότητα και αξιοπρέπεια. Είναι σαν ένα εσωτερικό φως να φωτίζει τα αφτιασίδωτα πρόσωπά τους και να τα κάνει «όμορφα» και αισιόδοξα. Η μάνα Μικρασιάτισσα είναι σαν να λέει: «Κοιτάξτε με σε αυτήν την άθλια παράγκα από κουρέλια. Δεν έχω είχα τίποτα υλικό σε αυτόν τον τόπο. Η μόνη μου περιουσία είναι η ψυχή μου και η αγάπη για τα παιδιά μου»;

Είθε να κερδίσουμε κάτι από τη δύναμη της ψυχής της!             

Σημείωση: Η κυριολεκτική σημασία της λέξης «σπόλια» είναι «θραύσματα», δηλαδή κομμάτια, από παλιά κτίρια, τα οποία τα ξαναχρησιμοποιούμε σε νέες κατασκευές. Η λέξη προέρχεται από τη λατινική λέξη «spolium», που σημαίνει «λάφυρο» ή «λεία». Στην περίπτωσή μας τα «σπόλια» έχουν μεταφορική σημασία και συνδέονται με ενδιαφέροντα αποσπάσματα κειμένων που συνδυάζονται με άλλες εικόνες και έργα τέχνης (μουσικά αποσπάσματα, ποιήματα, έργα ζωγραφικής, χορό κ.ά.) συγκροτώντας πολυτροπικά «παζλ», τα οποία ο καθένας μπορεί να τα συνθέσει με τον δικό του τρόπο αποδίδοντας ένα νέο νόημα.